سقوط مجازات قصاص به سبب تملّک حقِّ قصاص

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 41، شماره 1 - شماره پیاپی 82، خرداد 1388   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.3148

نویسندگان

محمد ابراهیم شمس^{* 1}؛ حمیدرضا کلانتری²

¹استادیار دانشکده حقوق دانشگاه تهران (پردیس قم)

²دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده حقوق دانشگاه تهران (پردیس قم)

چکیده

نظام حقوقی اسلام علی رغم پذیرش "اصل قصاص" در جرایم علیه تمامیّت جسمانی اشخاص، بر رجحان عفو و گذشت تأکید کرده و آن را بر انتقام از جانی مقدّم دانسته است. بدین لحاظ، اهمیّت بررسی عوامل سقوط قصاص یعنی عواملی که پس از تحقّق و ثبوت قصاص، موجب زوال آن می گردند، روشن می شود. در این مقاله با استناد به فتاوی فقیهان بزرگ و ادلّه و روایات در خصوص سقوط یا عدم سقوط مجازات قصاص به سبب تملّک حقِّ قصاص به توجیه نظریة مختار پرداخته شده است. در نهایت نیز به دلیل عدم وضوح قوانین موضوعه در این خصوص پیشنهادهایی ارائه گردیده است.

کلیدواژه‌ها

سقوط قصاص؛ تملّک قصاص؛ حقِّ قصاص؛ حقوق ایران؛ فقه اسلامی

مراجع

قرآن کریم، ترجمة مهدی الهی قمشه‌ای، چاپ اول، قم، دانش، 1384.

آخوندی، محمود،  آیین دادرسی کیفری کلیّات و دعاوی ناشی از جرم، ج1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1380.

آقایی نیا، حسین، جرایم علیه اشخاص(جنایات)، تهران، میزان، 1385.

ابن قدامه، أبی محمد عبدالله بن أحمد بن محمد بن قدامه،  المغنی، ج11، قاهره، هجر،1410.

ابن مفلح، أبی اسحاق برهان الدین ابراهیم بن محمد بن عبدالله بن محمد،  المبدع فی شرح المقنع، ج8، بیروت، المکتب الاسلامی،1421.

ابن منظور (ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری)،  لسان العرب، ج7، بیروت، المکتب الاسلامی،2004.

اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، ج1، تهران، میزان، 1383.

الأردبیلی، یوسف بن ابراهیم، الانوار لاعمال الابرار، ج3، کویت، دارالضیاء، 1427.

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، ج5، قم، پایه دانش، 1425.

بندرچی، محمدرضا، موانع ارث در حقوق مدنی و فقه شیعه، تهران، سازمان انتشارات کیهان،1372.

بهجت، محمدتقی، استفتائات از محضر آیت الله العظمی بهجت ، ج4، قم، دفتر حضرت آیت الله بهجت،1386.

تبریزی، جواد،  تنقیح مبانی الأحکام، القصاص، چاپ دوم، قم، دارالصدیقه الشهیدة(س)،1426.

الجزیری، عبدالرحمن و دیگران،  کتاب الفقه علی مذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت، ج5، بیروت، دارالثقلین،1419.

حبیب زاده، محمد جعفر و قیاسی، جلال الدین، «حدود اختیارات قاضی در مراجعه به منابع فقهی در امور کیفری»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره17، ش1(پیاپی33)، پاییز، صص42ـ33،1380.

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، ج28و29، قم، مؤسسه آل بیت(ع) لإحیاء التراث، 1414.

حسینی روحانی، سیدمحمدصادق،  فقه الصّادق،  ج26، قم، مؤسسه دارالکتاب،1414.

حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه، کتاب القصاص، قم، دارالقران الحکیم بی­تا.

الحصری، احمد، السیاسة الجزائیة، جرائم القصاص ـ الدیات ـ العصیان المسلّح فی الفقه الاسلامی المقارن و القانونی، ج3، بیروت، دارالجیل،1413.

خامنه ای، سیدعلی، تقریرات درس خارج فقه، کتاب القصاص، جلسات 8 و 171 مورخ 12/7/1378 و 9/11/1380.    

الخراسان، سیدمحمدعلی، محاضرات آیه الله العظمی الخوئی فی المواریث، قم، مؤسسه السبطین العالمیه، 1424.

خسرو شاهی، قدرت الله،  فلسفة قصاص از دیدگاه اسلام، قم، بوستان کتاب قم،1380.

ذهنی تهرانی، سیّدمحمّدجواد، تحریر الفصول فی شرح کفایه الاصول، ج3، قم، مؤسسه الامام المنتظر (ع)، بی­تا.

رافعی قزوینی شافعی، أبی القاسم عبدالکریم بن محمـد بـن عبدالکریـم،  العزیز شـرح

 الوجیز المعروف بالشرح الکبیر، ج10، بیروت، دارالکتب العلمیه،1417.

الزحیلی، وهبة، الفقه الإسلامی و أدلته، ج7، دمشق، دارالفکر،1418.

زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی بخش قصاص (جرائم عمدی علیه تمامیت جسمانی)، تهران، ققنوس،1381.

سبحانی، جعفر، الوسیط فی اصول الفقه، ج1، قم، مؤسسه الامام صادق(ع)، 1422.

السید سابق، فقه السنه، بیروت، لدار الفتح للإعلام العربی،ج2، 1422.

شهید ثانی (زید الدین بن علی جبعی عاملی)،  الروضةالبهیةفی شرح اللمعة الدمشقیةج10، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی­تا.

شهید ثانی (زید الدین بن علی جبعی عاملی)، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، ج15، قم، موسسه المعارف الاسلامیه، 1425.

شیخ الاسلام کردستان، سیدمحمد، راهنمای مذهب شافعی، ج2، تهران، دانشگاه تهران، 1379.

شیخ طوسی (ابی جعفر محمد بن الحسن بن علی بن الحسن الطوسی)، المبسوط فی فقه الامامیه، ج7، بی جا، المکتبة المرتضویة، بی­تا.

صادقی، محمدهادی،حقوق جزای اختصاصی(1) جرایم علیه اشخاص (صدمات جسمانی)، تهران، میزان،1384.

صانعی، یوسف،  فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیلة، کتاب القصاص،  تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،1424.

صانعی، یوسف، استفتاآت قضایی، ج1، تهران، میزان، 1384.

علّامه حلّی (ابومنصور جمال الدین حسن بن یوسف بن علی بن المطهّر الحلّی الاسدی)، قواعد الاحکام فی معرفةا لحلال و الحرام، ج3، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، 1419.

ــــــــــــــــــ، إرشـاد ألاذهـان الی أحکـام الایمـان، ج2، قـم، مؤسسـه النـشر

الإسلامی،1410.

ــــــــــــــــــ، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیة، ج5، قم، مؤسسه الامام صادق(ع)،1422.

علیان نژادی، ابوالقاسم، استفتائات جدید/مکارم شیرازی، ج2، قم، امیرالمؤمنین(ع)، 1381.

عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، ج 2، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405.

عوض الجزیری، عبدالرحمن بن محمد، کتاب الفقه علی مذاهب الاربعه، بیروت، دار ابن حزم،1422.

فاضل لنکرانی، محمّد، جامع المسائل، ج2، قم، امیرالعلم،1380.

ــــــــــــــــــ ، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، القصاص، قم، مرکز فقه الائمة الاطهار،1421.

 قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری مصوب 1378.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1358 همراه با اصلاحات و تغییرات و

قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب مصوب 1373 و اصلاحی 1381 و 1385

قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 و اصلاحیه های بعدی آن.

کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385.

کاسانی حنفی، علاء الدین أبی بکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج10، بیروت، دار کتب العلمیه، 1418.

کوشا، جعفر و هاشمی، سید حسین، «بررسی تعارض اصل 167 قانون اساسی با اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتهـا»، نامه مفیـد، شماره 26، سال هفتم، تابستان، صص96-69،1380.

گرامی، محمدعلی، نامه به نگارندگان، 6/9/1386.

گرجی، ابوالقاسم، حدود و قصاص و تعزیرات، تهران، دانشگاه تهران،1381.

گلدوزیان، ایرج، حقوق جزای عمومی ایران، ج1، تهران، دانشگاه تهران، 1384.

گنجینة آرای فقهی ـ قضایی، قم، معاونت آموزش قوه قضائیه ـ دفتر آموزش روحانیون و تدوین متون فقهی، بی­تا.

لایحه قانون مجازات اسلامی.

محقق حلّی (ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن الحسن الحلّی)، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج4، بیروت، دارالاضواء، 1403.

محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه4، بخش جزایی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1381.

محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه،  تهران،  دانشگاه تهران، 1383.

مرعشی، سید محمد حسن، شرح قانون حدود و قصاص، ج1، بی جا، وزارت ارشاد اسلامی، 1365.

مظاهری، حسین، نامه به نگارندگان، 28 اکتبر و 20 نوامبر 2007.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج1، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1425.

معلوف، لویس، المنجد، چاپ دوم، قم، دارالعلم، 1384.

مکارم شیرازی، ناصر، نامه به نگارندگان، 24/7/1386.

ــــــــــــــــــ ، نامه به نگارندگان، 25 نوامبر 2007.

 

منتظری نجف آبادی، حسینعلی، نامه به نگارندگان، 26/7/1386 و 12/9/1386.

منجی تنوخی حنبلی، زین­الدین، الممتع فی شرح المقنع، ج5، بیروت، دارخضر، 1418.

موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه القصاص، بی جا، نجات، 1418.

موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، ترجمة علی اسلامی، ج4، قم، دفتر انتشارات اسلامی،1383.

ــــــــــــــــــ ، کتاب البیع، ج5، قم، مهر، بی­تا.

موسوی خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، ج2، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی،1422.

میرحسینی، حسن، سقوط قصاص در نظام حقوقی اسلام و ایران، تهران، میزان، 1384.

میرمحمد صادقی، حسین، حقوق کیفری اختصاصی(1) جرایم اشخاص، تهران، میزان،

نجفی اصفهانی، شیخ محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج39و42، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت. بی­تا.

نجیب المطیعی، محمد، کتاب المجموع شرح المهذّب للشیرازی، ج20، جده، مکتبه الارشاد. بی­تا.

نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، کتابخانه گنج دانش و دادآفرین، 1381.

هاشمی، سیدمحمّد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج2، تهران، میزان،1382.