پژوهشی دربارۀ نقشِ اجتهاد

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 41، شماره 1 - شماره پیاپی 82، خرداد 1388   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.3149

نویسندگان

سیدجعفر علوی گنابادی^{* 1}؛ محمدتقی فخلعی²

¹دانشجوی دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استادیار دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در فرایند استنباط احکام شرعی، همان گونه که بحث از حکم ضروری است، بحث و بررسی راجع به «معروضِ یا موضوع حکم» و آنچه در تعیین این معروض، دخالت دارد نیز اجتناب ناپذیر است. موضوعات احکام، دارای تنوّع خاصی است و عوامل مختلفی در تشخیص آنها تأثیر گذار است. از میان این عوامل، «اجتهاد» بحثهای دامنه داری برانگیخته است. در پژوهش حاضر نقش و میزان تأثیر این عامل در تشخیص موضوعات احکام در دو حوزة شناساییِ مفهومی و مصداق یابی به بحث کشیده شده است. این نقش در شناسایی مفهومی نیز در سه بخش موضوعات صِرفه، مستَنبطة شرعی و مستَنبطة عرفی دنبال شده است. از این سه مورد، اجتهاد، تنها در موضوعات مستنطبه شرعی دخیل است. در موضوعات عرفی، گرچه اجتهاد مصطلح نقشی انحصاری ندارد ولی اظهار نظر فقیه به صورت جزیی، مُجاز و حتّی در مواردی لازم است. در سوی دیگر اجتهادِ اصطلاحی را نمی‌توان عاملی مؤثّر در مرحلة مصداق یابی(تشخیص موضوعات خارجی) تلقّی کرد.

کلیدواژه‌ها

اجتهاد؛ موضوعات احکام؛ موضوعات صرفه؛ موضوعات مستنبطه شرعی؛ موضوعات مستنبطه عرفی؛ موضوعات خارجی

مراجع

قرآن کریم.

اراکی، ضیاء الدین، نهایة الافکار، مؤسسه نشر اسلامی،1364ش.

انصاری،  مرتضی، کتاب المکاسب، تحقیق و نشر: لجنة تراث الشیخ الاعظم، قم، 1420.

حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم،انتشارات کتابخانة مرعشی نجفی، 1404.

خامنه ای ،علی ، رساله‌ اجوبه‌ استفتاءات (ترجمه فارسی)،  تهران، الهدی، 1381.

 خمینی، (امام) روح الله مصطفوی، رسالة‌ توضیح المسائل محشی، مؤسسة مطالعاتی منتظران موعود، هاتف، 1383.

ـــــــــــ، مناسک حج، با حواشی مراجع تقلید، تهران، نشر مشعر، 1376.

خمینی، سید مصطفی، تحریر العروة الوثقی، تحقیق و نشر: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی،   1418.

ـــــــــــ، خیارات، چاپ اول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418.

ـــــــــــ، کتاب­الطهارة، تحقیق ونشر: مؤسسة تنظیم ونشر آثار إمام خمینی، 1418.

ـــــــــــ، مستند تحریر الوسیلة، تحقیق و نشر: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام­خمینی،

1418.

خوانساری،احمد، جامع المدارک، تعلیق: علی اکبر غفاری، تهران،مکتبه الصدوق،1364ش.

خویی، ابوالقاسم، مستند العروة الوثقی (کتاب الصلاة)، تألیف: مرتضی بروجردی ، قم، دار العلم، 1368.

ـــــــــــ، مصباح الأصول، تألیف: سید محمد سرور واعظ حسینی بهسودی، قم،  مکتبه الداوری،1417.

ــــــــــ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی(کتاب الطهارة)، تألیف: علی غروی تبریزی، چاپ سوم، دار الهادی، قم، 1410.

رضوی، سید عباس، مرجعیت و موضوع شناسی، مجلة حوزه، شمارة 56 و 57.

صدر، سید محمد باقر، بحوث فی شرح العروة‌ الوثقی،  مجمع الشهید آیت الله صدر العلمی، 1408.

ـــــــــــــ ، دروس فی علم الاصول، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1406.

صنقور، محمد ، معجم الاصولی ، قم، بی نا1421.

طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، تحقیق و نشر: مؤسسه نشر اسلامی، تعلیق: عدة من فقهاء العظام، قم، 1419.

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385  .

فاضل تونی، الوافیة فی اصول الفقه، تحقیق: محمد حسین رضوی،  قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415.   

فنایی، ابوالقاسم، جایگاه موضوع شناسی در اجتهاد، مجلة نقد و نظر، سال دوم، شمارة پنجم.

فیاض، محمد اسحاق، تعالیق مبسوطة‌ علی العروة الوثقی، محلاتی، بی جا، بی نا.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط ، المؤسسة العربیة، بیروت، بی‌تا.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری،  تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1367.

مظفر، محمد رضا، المنطق، چاپ سوم، بی نا، نجف، 1388ق.

مکارم شیرازی ، ناصر، مجله نقد و نظر ، سال دوم ، شماره 5 ، زمستان 1374.

ــــــــ، بحوث فقهیة هامة،  قم، مدرسة‌ الامام علی بن ابیطالب(ع)، 1422.

ــــــــ، تعلیفات علی العروه الوثقی، قم،  مدرسة‌ الامام امیر المؤمنین(ع)،1402.

نایینی، فوائد الأصول، تألیف: محمد علی کاظمی خراسانی، تعلیق: آقا ضیاء عراقی، مؤسسة‌ النشر الاسلامی، قم، 1406.

http://tabrizi.org/index1.php?WVillage=boo/tanqih1/9.