اندیشۀ تکفیری در بستر تاریخ ریشه‎ها و راه‌های علاج آن

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 45، شماره 2، دی 1392، صفحه 9-28   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v45i8.29706

نویسندگان

محمود توکلیان اکبری^{* 1}؛ محمد تقی فخلعی²

¹مرکز آموزش جهاد کشاورزی خراسان رضوی

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقاله پیش‌رو به بررسی مسألۀ تکفیر که یک معضل فکری در جهان اسلام می‌باشد، پرداخته است. در این راستا، بررسی ریشه‌های تاریخی پدیده تکفیر و سیر تحول آن با توجه به بستر رخداد و عوامل و ریشه‌های موجده آن، رویکرد اصلی بحث را تشکیل می‌دهند. مقاله نشان می‌دهد که مسأله تکفیر از ابتدای تاریخ اسلام همواره وجود داشته است. این اندیشه بر بنیان‎های متعددی چون بنیان‌های حدیثی، فکری - عقیدتی و تعصّب استوار گشته است. پس از شناسایی این ریشه‎ها، راه حل‎هایی چون: بازخوانی مفهوم اسلام و تعیین حدود اسلام حداقلی، از جمله راه‌‌های ارائه شده در این مقاله برای تعدیل و اصلاح تفکر تکفیری است.

کلیدواژه‌ها

تکفیر؛ ریشه ‏های تکفیر؛ علاج تکفیر؛ تعدیل اندیشه تکفیری

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج‌البلاغه، دار إحیاءالکتب‌العربیه، بیروت، 1961م.

ابن ابی‌عاصم، عمرو، السّنة، تحقیق: محمد ناصرالدین الألبانی، دارالنشر، بیروت، 1400ق.

ابن ابی‌عاصم، عمرو ، من لایحضره‌الفقیه، انتشارات جامعۀ‌ مدرسین قم، قم، بی تا.

ابن ابی‌عاصم، عمرو ، الهدایة فی‌الأصول والفروع، تحقیق و نشر، مؤسسۀ‌ امام هادی(ع)، قم، 1418ق.

ابن تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم، کتب ورسائل وفتاوى ابن تیمیة فی‌الفقه، تحقیق: عبدالرحمن بن محمد بن قاسم العاصمی النجدی، دارالنشر، بیروت، بی‌تا.

ابن تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم، مجموع‌الفتاوی، دارالنشر، بیروت، بی‌تا.

ابن تیمیه، أحمد بن عبدالحلیم، منهاج السنةالنبویةفی نقض کلام الشیعةالقدریه، تحقیق: د. محمد رشاد سالم، دارالنشر، بیروت، 1406ق.

ابن أثیر، علی بن محمد، الکامل فی‌التاریخ، دار صادر، بیروت، 1385ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، دار صادر، بیروت، 1420ق.

ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، بی نا، بی جا، بی‌تا.

ابن ضوبان، ابراهیم بن محمد، منارالسبیل فی شرح‌الدلیل، تحقیق: عصام‌القلعجی، دارالنشر، ریاض، 1405ق.

ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، دارالنشر، بیروت، 1420ق.

ابن فورک، محمد بن حسن، مشکل‌الحدیث و بیانه، تحقیق: موسی محمد علی، عالم‌الکتاب، بیروت، 1405ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، ادب الحوزة، قم، 1405ق.

أراکی، محمدعلی، کتاب‌الطهارة، مؤسّسة الإمام الصادق(ع)، قم، 1415ق.

اسلامی، محمد تقی، تساهل و تسامح، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه‌ علمیه‌ قم، قم، 1381.

أشعری، علی بن إسماعیل، مقالات‌الإسلامیین و إختلاف‌المصلین، دارالنشر، بیروت،1362ق.

امین، سید محسن، أعیان‌الشیعه، تحقیق: حسن أمین، دارالتعارف، بیروت، بی‌تا.

امینی، عبدالحسین احمد، الغدیر، دارالکتب العربی، بیروت، 1397ق.

أنصاری، علی بن أبی یحیى، صراط‌النجاة، قم، 1373.

بجنوردی، حسن، القواعدالفقهیة، انتشارات مکتبةالصدر، تهران، 1393ق.

بحرانی، یوسف، ‌الحدائق‌الناضرة فی احکام‌العترةالطاهرة، دارالکتب الإسلامیه، نجف، 1378ق.

بخاری، محمد بن إسماعیل، جامع‌الصحیح‌المختصر، تحقیق: د. مصطفی دیب‌البغا: دارالنشر، بیروت 1407ق.

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دارالکتب الإسلامیه تهران،1330.

بصری، ابراهیم، معالم الأسلام الأموی، انتشارات دارالمشعر، بی جا، 1433ق.

بعلی حنبلی، محمد بن علی، مختصرالفتاوى‌المصریةلإبن تیمیة، تحقیق: محمد حامد الفقی، الدمام، دارالنشر، دارابن‌القیم، السعودیة، 1406 ق.

بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق‌بین‌الفرق‌وبیان‌الفرقةالناجیة، دارالنشر، بیروت، 1977م.

بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح‌البلدان، ناشر: صلاح‌الدین المنجد، مکتبة النهضة،، مصر، بی‌تا.

تبریزی، جواد بن علی، صراط‌النجاة، دارالصدیقةالشهیده، قم، 1423ق.

جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، نشر الهادی، قم: 1377.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، دارالعلم، بیروت،1407ق.

حرعاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعةالی‌تحصیل‌مسایل‌الشریعة، مؤسسۀ‌ آل البیت، قم، 1414ق.

حکیم، محسن، مستمسک‌العروةالوثقی، انتشارات کتابخانۀ آیةالله مرعشی، قم، 1404ق.

خمینی، روح‌الله (رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران)، کتاب‌الطهارة، چاپخانۀ آداب، نجف، 1389ق.

خمینی، روح‌الله (رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران)، صحیفه‌نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، نشر وزارت ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، 1369.

دمیاطی، أبی‌بکر ابن محمد، حاشیة إعانةالطالبین على حل ألفاظ فتح‌المعین لشرح قرة العین بمهمات‌الدین، دارالنشر،بیروت، بی‌تا.

ربانی، محمدحسن، اصول و قواعد فقه‌الحدیث، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1383.

ری‌شهری، محمد، میزانالحکمة، دارالحدیث، قم، 1375.

سبحانی، جعفر، الإیمان و الکفر فی الکتاب و السنة، قم، 1415ق.

سبحانی، جعفر، أضواءعلی‌عقائدالشیعةالإمامیةوتاریخهم، مؤسسۀ‌ امام صادق(ع)، قم، 1421ق.

سبحانی، جعفر، أبحاث فیالملل و النحل، مرکزمدیریت حوزه‌ علمیه‌ قم، قم،1408ق.

سعادتمند، رسول، صحیفه روح‌الله (وصیت‌نامه سیاسی-الهی امام خمینی قدّس سرّه)، انتشارات تسنیم، قم، 1389.

سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، نشر افق فردا، بی جا، 1379.

سیوطی‌ رحیبانی، مصطفى، مطالب‌أولی‌النهى‌فی‌شرح‌غایةالمنتهى،‌ دارالنشر، المکتب الإسلامی، دمشق، 1961م.

شعرانی، عبدالوهاب، الیواقیت‌والجواهرفی‌بیان‌عقائدالأکابر، دارالمعرفة، بیروت، بی‌تا.

شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، الصّوارم‌المهرقة فی‌نقدالصّواعق‌المحرقة، بی نا، تهران، 1367.

شهرستانی، محمد بن ‌عبدالکریم، الملل ‌و النحل، تحقیق: محمد سیّدگیلانی، دارالمعرفة، بیروت، بی‌تا.

صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، انتشارات سمت، تهران، 1384.

صدر، محمدباقر، بحوث فی شرح‌العروةالوثقی، مطبعةالآداب، نجف، 1391ق.

صدر، محمد، ماوراءالفقه، بی نا، قم، 1427ق.

صفاتاج، مجید، تکفیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1380.

طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، موسسه اعلمی، بیروت،1403ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: لجنة من العلماء والمحققین، مؤسسه‌ اعلمی، بیروت، 1415ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری. بی نا، بی جا، بی‌تا.

طوسی، محمدبن حسن، الإقتصادالهادی‌الی‌طریق‌الرشاد، بی نا، تهران، 1400ق.

طوسی، محمدبن حسن، المبسوط فی فقه‌الإمامیه، تحقیق: محمد تقی الکشفی، المکتبه المرتضویه، تهران، 1387ق.

طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: احمد حبیب قصیر العاملی، مکتب الأعلام الإسلامی، بی جا، 1209ق.

عبدالباقی،محمدفؤاد، المعجم‌المفهرس‌لألفاظ‌القرآن‌الکریم، دارالکتب المصریه، بی جا، 1364ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، الرسالة‌السعدیة، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی بقال، چاپخانه‌ بهمن، قم، 1410ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریرالأحکام‌الشرعیة علی مذهب‌الإمامیة، إشراف: جعفر سبحانی،تحقیق: ابراهیم بهادری، مؤسسة امام صادق(ع)، قم،1420ق.

غفارزاه، علی، عزیزی، حسین، اندیشۀاسلامی2، تدوین: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، بی جا، 1386.

فخلعی، محمد تقی، مجموعه گفتمان‌های مذاهب اسلامی، تهران، نشر مشعر، 1383.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العیندارالهجرة، قم، 1405ق.

فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، القاموس‌المحیط، دارالعلم، بیروت، بی‌تا.

قربانی لاهیجی، زین‌العابدین، علم حدیث و نقش آن در شناخت و تهذیب احادیث، انتشارات انصاریان، قم، 1370.

کلینی، محمد بن یعقوب، الروضة من الکافی، دارالکتب‌الاسلامیه، تهران، 1389ق.

متقی، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال فی سنن‌الأقوال والأفعال، تحقیق: محمود عمر الدمیاطی، دارالنشر، بیروت، 1419ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالأنوار، مؤسسةالوفاء، بیروت، 1403ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، عین‌الحیات، مشهد، به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، مشهد،1390.

محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل‌المحقق‌الکرکی، نشر کتابخانه‌ آیت‌الله مرعشی، قم، 1409ق.

مدرسی یزدی، محمد رضا، التشیع فی رئی التسنن، مترجم: عبدالرحیم الحمرانی، انتشارات صحیفه‌ معرفت، قم، 1384.

مدیر شانه‌چی، کاظم، علم‌الحدیث و درایةالحدیث، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی‌تا.

مرتضی‌زبیدی، محمد، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، تحقیق: مجموعة من المحققین، دارالنشر، بی جا، بی‌تا.

مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت، 1392ق.

مطهری، مرتضی، عدل الهی، انتشارات صدرا، تهران، 1373.

مغنیه، محمد جواد، هذه هی الوهابیة، منظمةالأعلام‌الإسلامی، بی جا، 1408ق.

مقدس أردبیلی، احمد بن محمد، مجمع‌الفائدة والبرهان فی شرح‌ارشادالأذهان، تصحیح: مجتبی‌العراقی، علی‌پناه اشتهاردی، انتشارات ‌جامعه‌ مدرسین، قم، 1362ق.

مقدسی، محمد بن مفلح، الفروع وتصحیح‌الفروع، تحقیق: أبوالزهراء حازم‌القاضی، دارالنشر، بیروت، 1418ق.

مقدسی، مطهّر بن طاهر، البدء و التاریخ، دارالنشر، بی جا، بی‌تا.

موسوی، عبدالحسین، الفصول المهمةفی‌تألیف‌الأمة، چاپخانۀ عرفان، لبنان: صیدا، 1347ق.

موسوی گلپایگانی، محمدرضا، نتایج‌الأفکارفی نجاسةالکفار، دارالقرآن‌الکریم، قم،1413ق.

نجفی، محمد حسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع‌الإسلام، دارإحیاءالتراث‌ العربی، بیروت،1981م.

نراقی، احمد بن محمد ، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، تحقیق: مؤسسه‌ آل‌البیت، قم، 1415ق.

واقدی، محمد بن عمر، فتوح‌الشام، بی نا، بی جا، بی‌تا.

ولوی، علی محمد، تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، نشر بعثت، بی جا، 1367.

هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع‌الزوائدومنبع‌الفوائد، دارالکتب‌العربی، بیروت، 1408ق.

یثربی، یحیی، عرفان نظری، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1372.

http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1654735

http://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=salam&id=143