نگاه اهل حدیثی ابن سعد به تاریخ صدر اسلام؛ بررسی موردی شرح حال امام علی (ع) در کتاب الطبقات الکبری

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 46، شماره 1، شهریور 1393، صفحه 57-84   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i9.38606

نویسندگان

محمدعلی کاظم بیکی¹؛ مصطفی گوهری فخرآباد^{* 2}

¹دانشگاه تهران

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

الطبقات الکبری اثر محمد بن سعد بصری (د230ق) از کتاب های مهم و کهن درشرح حال پیامبر (ص)، صحابه، تابعین و روات حدیث تا آغازین سال های سده سوم هجری است. پژوهش حاضر با بررسی موردی زندگانی امام علی علیه السلام در این کتاب، به تبیین تفاوت گزارشهای محدّثان و مورّخان درباره حوادث صدر اسلام اختصاص دارد. یافته های آن نشان می دهد که ابن سعد به عنوان یک محدث- مورخ به سبب پایبندی به رعایت ضوابط و باورهای اهل حدیث، در توضیح وقایع صدراسلام، گاه سیر حوادث را به گونه ای متفاوت از مورخان نشان داده است.

کلیدواژه‌ها

تاریخنگاری؛ اصحاب حدیث؛ ابن سعد؛ الطبقات الکبری؛ علی (ع)

مراجع

قرآن کریم

ابن اعثم کوفی، محمد، الفتوح، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1406 ق / 1986م.

ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1372ق.

ابن ابی الحدید ، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم ، داراحیاء الکتب العربیه، قاهره، 1385ق / 1965م.

ابن ابی العز الحنفی ، صدر الدین ، شرح العقیدة الطحاویه، لاهور : المکتبه السلفیه ، بی تا.

ابن ابی یعلی ، ابوالحسین محمد ، طبقات الحنابله، بیروت : دارالمعرفه ، بی تا.

ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، اسد الغابة فی معرفةالصحابة، المکتبة الاسلامیة، بی جا، بی تا.

ابن حبّان بستی، محمد، السیرة النبویة و اخبار الخلفاء، به کوشش حافظ سید عزیزبک، دارالفکر، بیروت، بی تا.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، دارصادر، بیروت، 1328 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، دارصادر، بیروت، بی تا .

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت،1390ق.

ابن حنبل، احمد، المسند،دار صادر، بیروت، بی تا.

ابن خلّکان ، احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافه، بیروت، بی تا.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق ریاض عبدالله عبدالهادی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1417ق / 1996م.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، انتشارات فرهنگ و اندیشه، تهران، 1374ش.

ابن سعد، محمد بن سعد، ترجمة الامام الحسن علیه السلام من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر، تحقیق سید عبد العزیز طباطبائی، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث،بیروت، 1417ق / 1996م.

ابن شبّـه النمیری البصری، عمر، تاریخ المدینة المنورة، دار الفکر، قم، 1410ق / 1367ش.

ابن عبدالبّر، یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، مکتبة نهضة مصر و مطبعتها، قاهره، بی تا.

ابن قتیبه دینوری (منسوب)، عبد الله بن مسلم، الامامة و السیاسة، مکتبة مصطفی البابی الحلبی و اولاده، قاهره، 1389ق / 1969م.

ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق سهیل زکار، دارالفکر، بیروت، 1412ق / 1992م.

ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، السعادة، بی جا، 1394ق/ 1974م.

امینی نجفی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنّة و الادب، دارالکتاب العربی، بیروت، 1378ق / 1967م.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دار الفکر، بیروت، 1401 ق.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمود الفردوس العظم، دارالیقظة العربیة، دمشق، 1997م.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی و دیگران، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1394ق.

بهرامیان، علی، «اصحاب حدیث و مسأله تاریخ نیم سده اول هجری»، نامه پژوهش، ش 4، بهار 1376، ص 331 ـ 340.

جاحظ، عمرو بن بحر، العثمانیه، تحقیق عبدالسلام هارون، دار الکتب العربی، قاهره، 1374ق / 1955م.

جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1380ش.

جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، انصاریان، قم، 1375ش.

حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، بیروت : دار احیاء التراث العربی ، بی تا.

حلی، باسم، عبدالله بن عمر و مدرسة الرسول المصطفی، ژرف، تهران، 1423ق / 1381ش.

الخزاز القمی الرازی، کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنی عشر، تحقیق سید عبداللطیف الحسینی، قم، انتشارات بیدار، 1401ق.

خلیفة بن خیّاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط، به کوشش سهیل زکار، وزارة الثقافة و السیاحة و الارشاد القومی، احیاء التراث القدیم، بی جا، بی تا.

دینوی، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، المکتبة العربیة، بغداد، بی تا.

ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النّبلاء، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1413ق / 1993م.

رابسون، جیمز، «اِسناد در روایات اسلامی»، ترجمه مرتضی شوشتری، علوم حدیث، سال دوازدهم، شماره سوم و چهارم، پاییز و تابستان 1386، ص 244 ـ 255.

روبین، یوری، «زندگی حضرت محمد (ص) و خودانگاره اسلامی: تحلیلی مقایسه ای از رویدادی در غزوه های بدر و حدیبیه»، زندگی نامه حضرت محمد (ص) بررسی منابع، به کوشش هارالد موتزکی، ترجمه محمدتقی اکبری، عبدالله عظیمایی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1386.

زمان، محمد قاسم، «مغازی و محدثین»، ترجمه لقمان سرمدی، آینه پژوهش، ش 69، مرداد و شهریور 1380، ص 33 ـ 47.

سمعانی، ابی سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، دار الفکر، بیروت، 1419ق / 1998م.

سیوطی، جلال الدین، الدّرّ المنثور فی التفسیر الماثور، دار المعرفة، بی جا، 1365ق.

شولر، مارکو، «سیره و تفسیر محمد کلبی درباره یهودیان مدینه»، زندگی نامه حضرت محمد (ص) بررسی منابع، به کوشش هارالد موتزکی، ترجمه محمدتقی اکبری، عبدالله عظیمایی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1386.

صدوق، محمد بن علی بن بابویه القمی، علل الشرایع، المکتبة الحیدریة، نجف، 1386ق/ 1966م.

صنعانی، عبد الرزاق بن همّام،المصنّف، تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی، المجلس العلمی، بی جا، 1392ق/ 1972م.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، روائع التراث العربی، بیروت، بی تا.

طبری، محمد بن جریر، بخش های برجای مانده کتاب فضائل علی بن ابی طالب علیه السلام و کتاب الولایة، به کوشش رسول جعفریان، دلیل، قم، 1379ش.

طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الامامة، موسسة البعثة، قم، 1413ق.

عالم زاده، هادی، «ابوبکر»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1372.

قمی، عباس، الکنی و الالقاب، الکتبی، نجف، بی نا، 1376ق.

گلشنی، عبدالکریم، «ابن سعد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1369ش.

لیتس، آدرین، «سیره و مساله روایت»، زندگی نامه حضرت محمد (ص) بررسی منابع، به کوشش هارالد موتزکی، ترجمه محمدتقی اکبری، عبدالله عظیمایی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1386.

مادلونگ، ویلفرد، جانشینی حضرت محمد (ص)، ترجمه احمد نمایی و دیگران، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1386ش.

مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محیی الدین، بی نا، بی جا، 1386ق / 1966م.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة،تحقیق سید علی میرشریفی، کنگره شیخ مفید، قم، 1374ش.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، تحقیق سید علی میرشریفی، دارالمفید،بیروت، 1414ق/ 1993م.

واقدی، محمد بن عمر،المغازی، تحقیق مارسدن جونز، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1376ش.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق عبدالامیر مهنا، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1413ق / 1393م.

Fuck, J, “IBN SA‘D”, Encyclopedia Of Islam, Second edition, Brill, Leiden, 1986.

Jones, J.M.b. “The Chronology of the Maghāzī—A Textual survey”, Bulletin of the School ofOriental and African Studies , Volume 19, June 1957, pp. 245 – 280.

Jones, J.M.b., ” Ibn Ishāq and al-Wāqidī: The Dream of 'Ātika andthe Raid to Nakhla in Relation to the Charge of plagiarism”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Volume 22,February 1959,pp 41 – 51.

Tasseron, Ella Landau, “Processes of Redaction: the Case of Tammimite Delegation to the Prophet Mohammad”, Bulletin of the School ofOriental and African Studies , Volume 49, June 1986, 253 – 270.