مسجد شاه مشهد و کتیبه های آن

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 46، شماره 1، شهریور 1393، صفحه 109-130   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i9.35432

نویسندگان

محمد حسن الهی زاده^* ؛ کبری محمد دوست لشکامی؛ علی نجف زاده

دانشگاه بیرجند

چکیده

مسجد از مهمترین بناهای مذهبی در معماری اسلامی است که نقش مهمی در حیات فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مسلمانان دارد. از آنجا که مسجد، خانه خدا و محل راز و نیاز مسلمانان با خداوند است، حکمرانان مسلمان در تلاش بودند مساجدی را احداث یا بازسازی کنند. آنان برای تزیین و زیبا سازی مادی و معنوی آن از هنرمندان و خطاطان بهره گرفتند و این گونه هنر خوش-نویسی در قالب کتیبه های تزیینی در معماری مساجد و بناهای مذهبی با کارکرد زیباشناختی و اعتقادی به کار گرفته شد. در دوره تیموری که به لحاظ معماری و هنر یکی از دوره های پررونق اسلامی است، در تزیین مساجد، از هنر خوشنویسی در استفاده زیادی شد. مسجد شاه یا امام از آثار دوره تیموری در مشهد است که در جنوب غربی مسجد گوهرشاد و در امتداد بازار زنجیر سابق قرار دارد. این مسجد، از جمله مساجد آرامگاهی دوران تیموری است که در فضای درونی و بیرونی آن مجموعا 21 کتیبه با بهره گیری از خطوط مختلف با مضامین گوناگون وجود دارد. هدف اصلی این پژوهش بررسی انواع خطوط و مضامین بکار رفته در این بنا است.

کلیدواژه‌ها

دوره تیموری؛ مسجد شاه مشهد؛ معماری؛ کتیبه؛ خطر

مراجع

احمدی ملکی، رحمان، «پله های آسمان»، فقه و اصول، شماره 59، 1386، 17-4.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مطلع شمس، فرهنگسرا، تهران، 1362.

انوار، قاسم، کلیات قاسم انوار، به تصحیح و مقابله و مقدمه سعید نفیسی، کتابخانه سنائی، تهران، 1337.

اوکین، برنارد، معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، بنیاد پژهش های اسلامی، مشهد، 1386.

بلر، شیلا، هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی دوره ایلخانیان و تیموریان، ترجمه سیدمحمد موسوی هاشمی گلپایگانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1382.

بهرام زاده، محمد، نظری اجمالی بر سیر تحول خطوط اسلامی و خواندن کتیبه ها، نیکان کتاب، زنجان، 1382.

پوپ، آرتور، معماری ایران، ترجمه کرامت الله افسر، یساولی (فرهنگسرا)، تهران، بی تا.

پوگاچنکووا، گالینا، شاهکارهای معماری آسیای میانه سده های چهاردهم و پانزدهم میلادی، سید داود طبایی ، فرهنگستان هنر، تهران، 1387.

حافظ، دیوان حافظ، به تصحیح علامه قزوینی و قاسم غنی با مجموعه تعلیقات علامه قزوینی، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، انتشارات اساطیر، 1368.

خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ، سفرنامه خانیکوف، ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه، آستان قدس رضوی، مشهد، 1375.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی، حبیب السیر، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، انتشارات کتابفروشی خیام، تهران، 1353.

زمرشیدی، حسین، کاشیکاری ایران، سازمان عمران و بهسازی شهری، تهران، 1384.

زمرشیدی، حسین، مسجد در معماری ایران، کیهان، تهران، 1374.

سعدی، کلیات سعدی از روی نسخه تصیح شده ذکاءالملک فروغی به انضمام: ترجمه قصاید عربی، با مقدمه اقبال آشتیانی و فروغی، چاپخانه علمی، 1368.

سمرقندی، عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، عبدالحسین نوایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1383.

سیدی، مهدی، «مسجد شاه مقبره است نه مسجد»، فصلنامه مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی، سال اول، شماره اول،1377، 138-119.

شاکری، مصطفی، ترجمه خلاصه تفسیر المیزان علامه طباطبایی، مترجم فاطمه مشایخ، اسلام، تهران، 1379.

شایسته فر، مهناز، هنر شیعی در نگارگری و کتیبه نگاری تیموریان و صفویان، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1384.

شایسته فر، مهناز، «تزئینات کتیبه ای مسجد وکیل»، کتاب ماه هنر، 1387، 75-64.

شمس، صادق، جلوه هایی از هنر معماری ایران زمین (واژه نامه سنتی معماری ایران)، علم و دانش، تهران، 1388.

فضائلی، حبیب الله، اطلس خط، مشعل، اصفهان، 1362.

قصابیان، محمدرضا، تاریخ مشهد از پیدایش تا آخر دوره افشاریه، انتشارات نصر، مشهد، 1377.

کونل، ارنست، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، انتشارات طوس، تهران، 1368.

گرومن، آدولف، منشأ و توسعه ی ابتدایی کوفی گلدار، مهناز شایسته فر، مطالعات هنر اسلامی، تهران، 1383.

متین، پیمان، خوشنویسی، امیرکبیر، تهران، 1384.

مددپور، محمد، تجلیات حکمت معنوی درهنراسلامی، شرکت چاپ ونشر بین الملل، تهران، 1387.

ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین، احیاءالملوک، منوچهر ستوده، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1383.

مولوی، عبدالحمید، «مسجدشاه یا مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه»، هنر و مردم، بی جا، دوره7، شماره 75-74، 1374، 92- 75.

منشی قمی، قاضی میراحمد، گلستان هنر، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران،1352.

نجفی، علی، «تحقیقی پیرامون مناره (2)»، مکتب اسلام، سال 42، شماره7، 1381، 67-60.

واله اصفهانی قزوینی، محمدیوسف، خلدبرین (تاریخ تیموریان و ترکمانان)، به کوشش میرهاشم محدث، میراث مکتوب، تهران، 1379.

ویلبر، دونالد و گلمبک، لیزا، معماری تیموری در ایران و توران، کرامت الله افسر، محمد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1374.

ییت، چارلز ادوارد، خراسان و سیستان، سفرنامه کلنل ییت به ایران و افغانستان، قدرت الله روشنی و مهرداد رهبری، یزدان، تهران، 1365.