نقش مدارس و اسلام مدرسی در سیاست مذهبی دولت عثمانی (مطالعه موردی: دوره شکل‌گیری تا پایان دوره مراد اول)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 46، شماره 2 - شماره پیاپی 93، اسفند 1393، صفحه 33-65   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i10.38865

نویسنده

مهدی عبادی^*

دانشگاه پیام نور مرکز تهران جنوب

چکیده

نگرش فرمانروا محوری در گزارش های تاریخ‌نگاری دوره عثمانی موجب شده است تا در تصویر ارائه شده از مناسبات میان دولت عثمانی با نهاد مدرسه، دولت نهاد تأثیرگذار و مدرسه، به مانند اکثر نهادهای دیگر جامعه، تأثیرپذیر جلوه داده شود. در پژوهشهای صورت گرفته نیز به دلیل عدم توجه به این نکته، همین نگاه رسمی تاریخ‌نگاری سنتی عثمانی پذیرفته شده است. حال آنکه، از زمان تأسیس مدارس در قلمرو عثمانی از اواسط نیمه اول قرن هشتم هجری/چهاردهم میلادی و شکل‌گیری جریان علمی‌ ـ ‌مذهبی برخاسته از آن (جریان اسلام مدرسی) و حضور آن در عرصۀ سیاست، به تدریج تغییر قابل توجهی در رفتار و سیاستهای این دولت پدید آمد. فارغ‌التحصیلان مدارس در کنار بسط حضور خود در جامعه، بسیاری از مناصب سیاسی، اداری و قضایی مهم را به انحصار خود درآوردند و با نقش‌آفرینی در سیاست‌گذاری‌های دولت عثمانی، به عنوان ‌ عامل مهم تأثیرگذار در این زمینه درآمدند. بنابر یافته‌های پژوهش حاضر، می‌توان گفت برخلاف انگاره مذکور، تأثیر دولت و مدرسه در دوره عثمانی (اوایل دوره شکل‌گیری مورد بحث در این مقاله)، دو سویه بود و نهاد مدرسه نیز به نوبۀ خود هم بر ساختار دولت و هم بر سیاستهای آن تأثیر ملموسی داشت.

کلیدواژه‌ها

سیاست مذهبی دولت عثمانی؛ جریان اسلام مدرسی؛ مدارس؛ علما

مراجع

ابن‌بطوطه، شمس‌الدین محمد بن عبد الله، رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، الرباط، اکادیمیة المملکة المغربیه، 1417 ق.

ابن‌کمال(کمال پاشازاده)، احمد بن شمس‌الدین، تواریخ آل عثمان، دفتر 1-2: yay. haz. Şerafettin Turan, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1970-1983.

احمدی، اسکندرنامه: yay. haz. İsmail Ünver , Ankara, Türk Dil Kurumu, 1983.

امیری، علی، «مشیخت اسلامیه تاریخچه‌سی»، علمیه سالنامه‌سی، 304-320، دارالخلافة العلیه [استانبول]، مطبعۀ عامره، 1334.

[اورخان بکک وقفیه‌سی: وقفیه‌نک صورتی]، چاپ شده در: عصام‌الدین، حسین، «اورخان‌بک وقفیه‌سی»، 284-292، تورک تاریخ انجمنی مجموعه‌سی، نومرو 17(1926).

اوروج‌بک بن عادل القزّاز کاتب الادرنوی، تواریخ آل‌عثمان، فرانتس بابینغه‌ر اشبو طبعک تصحیحنه و تطبیقنه باقمشدر، هانوفر، شرق کتبخانه‌سی، 1343/1925.

اولیاء چلبی، محمد ظلی ابن درویش، سیاحتنامه، طابعی احمد جودت، در سعادت، اقدام مطبعه‌سی، 1314-1318.

تواریخ آل عثمان [مجهول‌المؤلف]:Die altosmanischen anonymen, in text und übersetzung herausgegeben von Friedrich Giese, Breslau, Im Selbstverlage Breslau XVI, 1922.

بدلیسی، ادریس بن حسام الدین، هشت بهشت، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 8762، به کتابت محمد معصوم زنوزی در سنه 1084.

بیاتی، حسن بن محمود، جام جم آیین، ناشری علی امیری، در سعادت، قدر مطبعه‌سی، 1331.

بلیغ افندی بروسه‌وی، السید اسماعیل، کلدستۀ ریاض عرفان و وفیات دانشوران(تاریخ بروسه)، بروسه، خداوندکار ولایتی مطبعه‌سی، 1302.

حسام‌الدین، حسین(آماسیه‌لی عبدی‌زاده)، آماسیه تاریخی، استانبول، حکت مطبعه‌سی، 1327-1330.

حسین افندی، بدائع الوقایع، متنی باصنه حاضیرلیان، ره داقته ایدن و اوک سوز آ. س. توه رتینوا، فهرست و اندکسی حاضرلیان ی. آ. پتروسیان، مسقوا، 1961.

خواجه سعدالدین افندی، تاج التواریخ، استانبول، مطبعۀ عامره، 1279-1280.

داود القیصری، «المقدمات»، الرسائل، 25-88، حققها و قدّم لها محمد بایراقدار، قیصری، 1997.

داود القیصری، شرح فصوص الحکم، مقدمه و تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی 1375.

روحی، تواریخ آل‌عثمان(تاریخ روحی): “Ruhi Tarihi Oxford Ntjshast”, Belgeler, c. XlV, sa. 18 (1992).

«سلطان اورخان حضرتلرینک وقفیه‌سیدر»: Osmanlı kuruluş dönemi Bursa vakfiyeleri، 35-39، بروسه، 2010.

«سلطان مراد خداوندکارین بروسه عمارتی وقفیه‌سی»: “Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi” ( M. Tayyib Gökbilgin), 217-234, Türkiyat Mecmuası, c. X (İstanbul 1953).

شکراللّه بن شهاب‌الدین احمد، بهجة التواریخ، استانبول، کتابخانۀ نورعثمانیه، نسخۀ شمارۀ 3059.

صولاق‌زاده، محمد همدمی چلبی، تاریخ صولاق‌زاده، استانبول، محمو‌دبک مطبعه‌سی، 1297.

ضمیران، محمد، میشل فوکو: دانش و قدرت، تهران، انتشارات هرمس، 1387.

طاشکُپری‌زاده، أحمد بن مصطفی، الشقائق النعمانیة فی العلماء الدّولة العثمانیة، بیروت، دارالکتب العربی، 1395/1975.

عارف، «دولت عثمانیه‌نک تأسس و تقرری دورنده علم و علما»، ادبیات فاکولته‌سی مجموعه‌سی، سنه 1، صایی 2(مایس 1332)، 137-144.

عاشق‌پاشازاده، احمد، تواریخ آل‌عثمان، استانبول، مطبعۀ عامره، 1332.

عالی، کلیبولولو مصطفی، کنه الاخبار، استانبول، تقویم‌خانۀ عامره، 1277.

عصام‌الدین، حسین، «اورخان‌بک وقفیه‌سی»، تورک تاریخ انجمنی مجموعه‌سی، نومرو 17(1926).

عطائی، عطاءالله بن یحیی نوعی‌زاده، ذیل الشقائق، استانبول، طبعخانۀ عامره، 1269.

عمری، شهاب‌الدین احمد بن فضل الله، مسالک‌الابصار فی‌ممالک‌‌الامصار، تحقیق مجموعه من العلماء، ابو ظبى‏: المجمع الثقافى، 1423‏.

فرائضجی‌زاده، محمد سعید، کلشن معارف، استانبول، دارالطباعة العامرة، 1252.

فریدون‌بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، مطبعۀ عامره، 1274.

قوانین یکیچریان درکاه عالی، نسخه برگردان در: Akgündüz, Ahmed, Osmanlı kanunnâmeleri ve hukukı̂ tahlilleri: I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman devirleri kanunnameleri (1012/1603-1031/1622), s. 269-367, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996.

کاتب چلبی، حاجی خلیفه مصطفى بن عبدالله القسطنطینی، سَلَّمُ ‌الوُصُول اِلی طَبقاتِ الفُحُول، أشراف و تقدیم أکمل‌الدین احسان‌اوغلی، تحقیق محمود عبدالقادر الأرناووط، تدقیق صالح سعداوی صالح، اعداد الفهارس صلاح‌الدین أوُیغور، استانبول، مرکز الأبحاث للتاریخ و الفنون و الثقافة الأسلامیة، 2010م.

الکفوی، محمد بن سلیمان، کتائب أعلام الاخیار من فقهاء مذهب النعمان الاخیار، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 14127.

لطفی پاشا بن عبدالله عبدالحی، تواریخ آل عثمان، مصحح و محشیسی عالی، استانبول، مطبعۀ عامره، 1341.

مجدی، محمد مجدالدین ادرنوی، ترجمۀ شقائق(حدائق الشقائق)، استانبول، مطبعۀ عامره، 1269.

مستقیم‌زاده، سلیمان سعدالدین افندی، مجلّة النّصاب فی النّسب و الکُنی و القاب، [افست از نسخۀ کتابخانۀ حالت افندی به شمارۀ 628]: (Müstakimzade Süleyman Sa’deddin Efendi, Mecelletü’n-nisab fi’n-neseb ve’l-küna ve’l-elkab, Tıpkbasım, Ankara, Kültür Bakanlığı, 2000).

نشانجی، محمد پاشا، تاریخ نشانجی، استانبول، مطبعۀ عامره، 1279.

منجم‌باشی، احمد بن لطف‌الله، صحائف الاخبار فی وقایع الاعصار، ندیم افندیک ترجمه‌سی، استانبول، مطبعۀ عامره، 1285.

نشری، محمد، کتاب جهان‌نما: hazırlayanlar Faik Reşit Unat, Mehmed Altay Köymen, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1995.

[وقف‌نامه لالا شاهین پاشا]: Osmanlı kuruluş dönemi Bursa vakfiyeleri، 26-32، بروسه، 2010.

Adıvar, Abdülhak Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1970.

Akbulut, A. Turan, “Dâvûd-i Kayserî”, İslâm Medeniyeti, 1980, cilt: IV, sa. 3, s. 61-83.

Aktepe, Münir, “Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa”, DİA, c. 8.

Arnakis, G., “Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as Historical Sources”, Speculum, Vol. 26, No. 1 (Jan., 1951), pp. 104-118.

Idem, “Futuwwa Traditions in the Ottoman Empire Akhis, Bektashi Dervishes, and Craftsmen”, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 12, No. 4 (Oct., 1953), pp. 232-247.

Ayverdi, Ekrem Hakkı & Yüksel, İ. Aydın, İlk 250 senenin Osmanlı mimarisi, İstanbul, İstanbul Fethi Derneği, 1976.

Idem, “Gaazi Süleyman Paşa Vakfiyesi ve Tahrir Defterleri”, Vakıflar Dergisi, Sa. VII (1968), s. 19-28.

Idem, Osmanlı mimarisinin ilk devri: Ertuğrul, Osman, Orhan gaziler Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402), İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, 1966.

Baltacı, Cahid, “Osmanlı Devletinin Kuruluşu Döneminde İlim ve Ulemaya Verilen Değer”, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’nda Şeyh Edebali Hazretlerinin rolü ve Mehmed Zahid Kotku, s. 83-86, stanbul, Seha Neşriyat, 1999

Idem, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı medreseleri: teşkilat, tarih, İstanbul, İrfan Matbaası 1976.

Barkan, Ömer Lütfi, “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyele”, Vakıflar Dergisi, II (1942), s. 279-386.

Başar, Fahameddin, “Osmanlı Beyliğinin Kuruluş Yıllarında Anadolu”, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’nda Şeyh Edebali Hazretlerinin rolü ve Mehmed Zahid Kotku, s. 37-48, stanbul, Seha Neşriyat, 1999.

Bayerle, Gustav, Pashas, begs, and effendis: a historical dictionary of titles and terms in the Ottoman Empire, İstanbul: The Isis Press, 1997.

Bayrakdar, M. “Davud-I Kayseri”, DİA, c.9.

Berki, Ali Himmet, “Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı”. Vakıflar Dergisi, sa. V (1962), s.127-129.

Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı medreseleri, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1984.

Bosworth, C. E. “#Othm§nli: General survey and chronology of the dynasty”, EI2, vol. VIII.

Doğru, Halime, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı teşkilatı: (XV. ve XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağı), İstanbul, Eren Yayıncılık, 1990.

Fleet, Kate, “The rise of the Ottomans”, The New Cambridge History of Islam, Vol. 2, pp. 313-331, , Cambridge, Cambridge University, 2011.

Gibbons, Herbert Adams, The foundation of the Ottoman Empire: a history of the Osmanlis up to the death of Bayezid I: (1300-1403), New York, the Century Co., 1916.

Gökbilgin, M. Tayyib, “Bursada Kuruluş Devrinin İlim Müesseseleri, İlim Adamları ve Bursa Tarihçileri Hakkında”, Necati Lugal armağanı, 261-73, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1968.

Idem, “Orhan”, EI2, vol. IX.

Idem, “Murad I. Tesisleri ve Bursa İmareti Vakfiyesi”, Türkiyat Mecmuası, 217-234, c. X (İstanbul 1953).

Gül, Ahmet, Osmanlı medreselerinde eğitim öğretim ve bunlar arasında Daru’l-Hadislerin yeri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.

Gündüz, İrfan, Osmanlılarda devlet-tekke münasebetleri, İstanbul, Seha Neşriyat, 1984.

Hızlı, Mefail, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, stanbul, İz Yayıncılık, 1998.

Imber, Colin, , The Ottoman Empire, 1300-1650: The Structure of Power, New York, Palgrave Macmillan, 2002.

İnacık, Halil, “The Emergence of the Ottomans”, The Cambridge history of Islam, vol. IA, pp. 263-291, ed. Peter Malcolm Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis, Cambridge, Cambridge University, 1970.

Idem, The Ottoman Empir: The Classical Age 1300-1600, Translated by Norman Itzkowitz and Colin Imber, London, Weidenfeld and Nicolson, 1973.

Idem, Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları(1302-1481), İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.

Itzkowitz, Norman, Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago, The University of Chicago, 1972.

Karadaş, Cağfer, “Dâvûd-i Kayserî ve Genel Hatlarıyla Düşüncesi“, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, cilt: XV, sa. 2, s. 1-17.

Köprülü, Mehmed Fuad, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.

Kramers J. H. & Zachariadou, E. A., “#Othm§nli: The foundation and expansion of the Ottoman Empire”, EI2, vol. VIII.

Kramers, J. H., “Mur§d I”, EI2, vol. VII.

Langer, William L., and Blake, Robert P., “The Rise of the Ottoman Turks and Its Historical Background”, The American Historical Review, Vol. 37, No. 3 (Apr., 1932), pp. 468-505.

Lapidus, Ira Marvin, “State and Religion in Islamic Society”, Past & Present, No. 151 (May, 1996), pp. 3-27.

Linder, Rudi Paul, “Anatolia, 1300-1451”, The Cambridge history of Turkey, vol. 1, 102-137, ed. Kate Fleet, Cambridge, Cambridge University, 2009.

Idem, Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, Bloomington, Indiana University, 1983.

Melikoff, I., “Gh§zÊ”, EI2, vol. II.

Ocak, Ahmet Yaşar, “Religion”, History of The Ottoman State, Society & Civilisation, vol. 2, pp. 177-238, ed. E. İhsanoğlu, foreword by Halil İnalcık, İstanbul, (IRCICA), 2001.

Idem, Osmanlı İmparatorluğu’nda marjinal sufilik Kalenderiler: XIV-XVII yüzyıllar, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1992.

Ötken, Yildiz, “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanuni Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Memoriam Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı, Ankara, Ü. Ed. Fak. Yayinlari, 1978.

Özcan, Abdülkadir, “The Ottoman Military Establishment”, History of the Ottoman State, society & civilization, 349-430, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu & foreword by Halil İnalcık, İstanbul, Research Centre for Islamic History Art & Culture (IRCICA), 2001.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1983.

Palmer, J. A. B., “The Origin of the Janissaries” Bulletin of the John Rylands library, vol. 35, no. 2 (March 1953), pp. 448-81.

Şahin, Kamil, “Şeyh Edebali Üzerine Bazı Gözlemler”, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’nda Şeyh Edebali Hazretlerinin rolü ve Mehmed Zahid Kotku, s. 7-16, stanbul, Seha Neşriyat, 1999.

Shinder, “Early Ottoman Administration in the Wilderness”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 4 (Nov., 1978), pp. 497-517.

Stavrides, Theoharis, The Sultan of Vezirs: the life and times of the Ottoman grand vezir Mahmud Pasha Angelovic (1453-1474), Leiden, E. J. Brill, 2001.

Sümer, F, “|ar§m§n Oghullari”, EI2, vol. IV.

Taneri, Aydın, Osmanlı imparatorluğu’nun kuruluş döneminde vezir-i a’zamlık: (1299-1453), Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, 1974.

Tschudi, R., “Bekt§shiyya”, EI2, vol. I.

Tüfekçioğlu, Abdülhamit, Erken dönem Osmanlı mimarisinde yazı, Ankara, Kültür Bakanlığı, 2001.

Uyar, Mesut and Erickson, Edward J., A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk, California, Santa Barbara, 2009.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Çandarlı (Cenderli) Kara Halil Hayreddin Paşa”, Beelletin, c. XXIII, sa. 91 (1959), s. 457-77.

Idem, “Osmanlılarda ilk vezirlere dair mütalea”, Belleten, c. III, sa. 9 (1939), s. 99-106.

Idem, Çandarlı Vezir Ailesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1986.

Idem, Osmanlı Devleti teşkilatında Kapukulu Ocakları, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.

Idem, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilati, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1984.

Idem, Osmanlı Tarihi: kuruluştan İstanbul’un fethine kadar, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.

Wittek, Paul, “De la defaite d’Ankara à la prise de Constantinople”, Revue des Etudes Islamiques XII (1938), pp. 1-34.

Idem, “Devshime and SharÊ#a”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 17, No. 2 (1955), pp. 271-278.

Idem, The Rise of the Ottoman Empire, London, The Royal Asiatic Society, 1963.

Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğtimi ve Felsefesi, İstanbul, Gökkubbe, 2006.