خالد بن یزید: نخستین کیمیاگر در تمدن اسلامی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 46، شماره 2، اسفند 1393، صفحه 67-96   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i10.35230

نویسندگان

منصور معتمدی؛ جهان آرا شجاع نیا^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

شخصیت علمی خالد بن یزید و تلاش‌های او در جهت کسب و گسترش دانش، از دید محققان همواره مورد شک و تردید بوده و با گسترش زمینة تحقیق در ریشه های علم صورتی افسانه ای به خود گرفته است. از ابن خلدون گرفته تا محققانی در عصر جدید همچون روسکا، کراوس، اولمان، سارتن و میه لی کوششهای خالد در شکل گیری نهضت ترجمه در جهان اسلام، فعالیتهای علمی و نهایتاً تألیفات منسوب به او را کاملاً به دیدة انکار نگریسته اند. در مقابل، برخی پژوهندگان با ارائه دلایلی نشان داده اند که خالد در زمینه‌ی کسب و توسعة علوم فعالیت داشته است. بر اساس تألیفات کیمیاگران اسلامی نیز، او از پیش کسوتان این رشته به شمار می رود. در صورت صحّت مدارک دال بر کیمیاگری خالد، می توان دلایلی برای پرداختن او به این امر برشمرد. که از آن جمله دستیابی به تمکّن مالی و در نتیجه جبران نسبی قدرت از دست رفته در اثر واگذاری خلافت و تبحّر در امر طبابت است که در این مقاله از قرابت طب با کیمیاگری و تلاش اطبّای مسلمان برای دست یابی به اکسیر حیات نیز سخن به میان خواهیم آورد.

کلیدواژه‌ها

خالد بن یزید؛ ترجمه؛ طبابت؛ کیمیاگری؛ آثار

مراجع

آقایانی چاووشی، جعفر، شیمیدانان نامی اسلامی، چاپ اول، امیر کبیر، تهران، 1357.

ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ هشتم، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، 1373.

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الاخبار فی طبقات الأطباء، دارالفکر، بیروت، 1377ق/ 1957م.

ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم، نشر نی، تهران، 1375.

ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، دار صادر، بیروت، 1399ق/ 1979م.

ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، مؤسسه المصریه، بی جا، 1963.

ابن جلجل، طبقات الاطباء و الحکماء، بتحقیق فؤاد سید، مطبعه المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیه، بالقاهره، 1955م.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، دایره المعارف النظامیه، حیدرآباد دکن، 1325- 1327ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون (العبر)، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1391ق/ 1971م.

ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، اعتناء و دراسه احمد الزعبی، شرکه دارالارقم بن ابی الارقم، بیروت، بی تا.

ابن خلّکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، حققه احسان عباس، دارالثقافه، بیروت، تاریخ المقدمه 1968م.

ابن سعد، محمد بن سعد، الطّبقات الکبری، الطبعه الاولی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1416ق/ 1995م.

ابن عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، شرحه و ضبطه و رتّب فهارسه احمد امین، ابراهیم الابیاری، عبدالسّلام هارون، دارالکتب العربی، بیروت، بی تا.

ابن عبری، غریغوریوس بن هارون، مختصر تاریخ الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1377.

ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه الدمشق، دار الفکر، بیروت، 1415ق/ 1995م.

ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله بن مسلم، المعارف، حققه و قدّم له ثروت عکاشه، مطبعه دارالکتب، 1960م.

ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله بن مسلم، الامامه والسیاسه، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران 1388.

ابن ندیم، الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، امیرکبیر، تهران، 1366.

ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه عن القرون الخالیه، مقدمه به آلمانی از ادوارد زاخائو، مکتبه المثنی، بغداد، بی تا.

اصفهانی، ابی الفرج، الاغانی، تحقیق یوسف البقارعی، الطبعه الاولی، منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1420ق/ 2000م.

برنال، جان، علم در تاریخ، ترجمه کامران فانی، چاپ اول، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1354.

بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، نقله الی العربیه عبدالحلیم النجار، الطبعه الثانیه، دارالکتاب الاسلامی، قم، بی تا.

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق: محمود الفردوس العظم، دار الیقظه العربیه، دمشق، 1998.

بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر،فتوح البلدان، مصحح رضوان محمد رضوان، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1398ه- 1978م.

بهار، محمد تقی، سبک شناسی، امیر کبیر، تهران، 1337.

تمیمی، محمد بن امیل، الماء الورقی و الارض النجمیه، نسخة خطی، کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، شماره 10722.

جابر بن حیان، رسالتان، (افست) انتشارات کتابخانه ارومیه، قم، بی تا.

جابر بن حیان، مختار رسائل، عنی بتصحیحها و نشرها پ. کراوس، مکتبه الخانجی و مطبعتها، 1354ق.

جاحظ، أبی عثمان عمرو بن بحر بن محبوب، البیان و التبیین، حققه و شرحه حسن السندوبی، الطبعه الثانیه، المطبعه الرحمانیه بمضر، القاهره، 1932م.

جاحظ، أبی عثمان عمرو بن بحر بن محبوب، الحیوان، بتحقیق و شرح عبدالسلام محمد هارون، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1388ق.

جارالله، زهدی حسن، المعتزله، مطبعه مصر شرکه مساهمه مصریه، قاهره، 1366ق/ 1947م.

جوآ، میکله، تاریخ جامع شیمی، ترجمه باقر مظفرزاده، چاپ نخست، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374.

حسن دوست، محمد، فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، زیر نظر بهمن سرکاراتی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، 1383.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دار الفکر، 1419 ق/ 1999م.

خالد بن یزید، الرحمه، نسخة خطی کتابخانة مسجد گوهرشاد، شمارة 11683.

خالد بن یزید، الکیمیا (رساله فی_) = (رساله فی الصنعه الشریفه و خواصها)، نسخة خطی کتابخانةمرکزی آستان قدس رضوی، شماره 48487.

خالد بن یزید، فردوس الحکمه فی الصنعه الروحانیه، نسخة خطی کتابخانةمرکزی آستان قدس رضوی، شماره 48388.

خضرایی، مستوره، «جابر بن حیان، آثار»، دانشنامة جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1375.

خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه بن خیاط، وزارة الثقافه و الارشاد القومی، بی جا، 1968م.

خلیل ابراهیم، فاضل، خالد بن یزید سیرته و اهتماماته، وزارة الثقافیه، عراق، 1984م.

خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف، مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، چاپ دوم، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1362.

درایتی، مصطفی(به کوشش)، فهرستواره دستنوشته های ایران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1389.

الدفاع، علی عبدالله، نقش دانشمندان مسلمان در علم شیمی، ترجمه محمود کریمی، چاپ اول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1389.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، الاخبار الطوال، المکتبه العربیه، بی جا، بی تا.

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، دارالکتاب العربی، الطبعه الثالثه، 1419ق/ 1998م.

ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النُّبلاء، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، مؤسسه الرساله بیروت، الطبعه التاسعه، 1413ق/ 1993م.

رازی، ابی بکر محمد بن زکریا بن یحیی، الأسرار و سرّالأسرار، به کوشش محمد تقی دانش پژوه، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، چاپخانه حیدری، تهران، 1343.

رازی، ابی بکر محمد بن زکریا بن یحیی، کتاب الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و تحقیق حسنعلی شیبانی، انتشارات دانشگاه تهران، 1349.

رازی، ابی بکر محمد بن زکریا بن یحیی، المدخل التعلیمی، به اهتمام حسنعلی شیبانی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1346.

زبیر بن بکار، الاخبار الموفّقیّات، تحقیق سامی مکی العانی، رئاسه دیوان الاوقاف، بغداد، 1392ق.

زرکلی، خیرالدّین، الاعلام قاموس التراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، دارالعلم للملایین، الطبعه السابعه عشره، بیروت، 2007م.

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، امیرکبیر، تهران، 1384.

سارتن، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، مترجم غلامحسین صدری افشار، چاپ دوم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1383.

سزگین، فؤاد، تاریخ نگارشهای عربی، ترجمه تدوین و آماده سازی: مؤسسه نشر فهرستگان، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تابستان 1380.

سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمه عبدالله بن عبدالله حجازی، الطبعه الثانیه، نشر مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1412ق.

شمس فلاورجانی، مریم، «خالد بن یزید بن معاویه»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دانشنامه اسلامی، تهران، 1389.

شیبانی، حسن علی، تعلیقات کتاب الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا← رازی.

صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، داراحیاء التراث العربی، بیروت، الطبعه الاولی، 1420ق/ 2000 م.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1429ق/ 2008م.

قاضی صاعد، ترجمه التعریف بطبقات الامم، تحقیق، تصحیح و ترجمه غلامرضا جمشید نژاد اول، چاپ اول، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1383.

قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب الاخبار العلماء باخبار الحکماء، مکتبه المثنی، ؟196.

کاهانی، مریم، «نقش خالد بن یزید بن معاویه در گسترش علم»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، سال چهارم، شماره چهاردهم، زمستان 1386، ص 143 - 162.

لایسستر، هنری، زمینه تاریخی علم شیمی، ترجمه حسین بابایی، چاپ اول، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1364.

لوری، پیر، کیمیا و عرفان در سرزمین اسلام، مترجمان زینب پودینه آقایی، رضا کوهکن، چاپ اول، انتشارات طهوری، انجمن ایران شناسی فرانسه در ایران، تهران، 1388.

لیندبرگ، دیوید سی، سرآغازهای علم در غرب، ترجمه فریدون بدره ای، چاپ اول، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1377.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، مکتبه المثنی، بی جا، بی تا.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، الطبعه الاولی، دارالاندلس، بیروت، ، 1965م.

مقدسی، عبدالغنی بن عبدالواحد، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، دارالفکر، بیروت، 1414 ق.

مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، مقدمه، ترجمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، نشر آگه، تهران، 1374.

مکّی، محمد کاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، سمت، تهران، 1383.

ملاردی، محمدرضا، آقاپورمقدم، سیّدرضا، تاریخ مختصر علم شیمی، چاپ اول، انتشارات مدرسه، تهران، 1369.

میر ابوالقاسمی، رقیه، «خالد بن یزید شیبانی»، دانشنامة جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1375.

میه لی، آلدو، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمة محمدرضا شجاع رضوی، اسدالله علوی، چاپ اول ،آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، 1371.

نجیب محمود، زکی، تحلیلی از آرای جابر بن حیان، ترجمه حمیدرضا شیخی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1368.

نصر، سیّد حسین، علم و تمدن در اسلام، مترجم احمد آرام، چاپ چهارم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1388.

نویری، احمد بن عبد الوهاب، نهایه الاَرَب فی فنون الادب، مطبعه دارالکتب و الوثائق القومیه، 1428ق/ 2007م.

هودسون، جان، تاریخ شیمی، ترجمه احمد خواجه نصیر طوسی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1374.

هونکه، زیگرید، فرهنگ اسلام در اروپا، مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1361.

یاقوت الحموی، معجم الادباء، دارالمستشرق، بیروت، بی تا.

یاقوت الحموی، معجم البلدان، چاپ هشتم، دار صادر، بیروت، 2010م.

یعقوبی، احمد بن ابی واضح، تاریخ یعقوبی، دارصادر، بیروت، 1379.

Abbott, Nabia, Studies in Arabic Literary Papyri, The University of Chicago press, Chicago, Illinois, 1957.

Alchemiae Gebri Arabis, philosophi solertistimi, libricum Reliquis, ut uersa pagella indicabit, Ioan: Pettrius Nurembergen, denuo Bernae excudi faciebat, Anno, M.D.XLV.

Al- Hassan, Ahmad Y, Studies in al- Kimia, Georg OlmsVerlag, Hildesheim, Zurich, New York, 2009.

Bacon, Roger, The Mirror of Alchimy, London, 1597.

Carra de vaux, Bon, "Alchemy (Muhammadan)", Encyclopaedia of Religion and Ethics, Vol. 1, pp. 289-292, New York, 1908.

Mackensen, Ruth Stellhorn, “Arabic Books and Libraries in the Umaiyad Period” The American Journal of Semitic Languages and Literatures, Vol. 54, No. 1/4 (Oct., 1937), pp. 41-61

Nasr, Seyyed Hossein, Islamic Science an illustrated study, World of Islamic Festival, England, 1976.

Patai, Raphael, The Jewish alchemists: a history and source book, United States of America, third printing, 1995.

Rahim, Habibeh, “Alchemy: Islamic Alchemy”, The Encyclopedia of Religion, V.1, pp. 196-199.

Salmon, William, Medicina Practica, or, practical physic, London,1692.

Suler, Bernard, “Alchemy” Encyclopedia of Judaica, Second Edition, V.1. pp. 599-603.

The lives of Alchemystical Philosophers with a critical catalogue of books in occult chemistry and a selection of the most celebrated Treatises on the theory and practice of the Hermetic Art, Macdonald and son, London, 1815.

Ullmann, M, “Khalid b. Yazid b. Muawiya”, The Encyclopedia of Islam , 1978, pp. 929 - 930.