تأثیر باورها و نگرش های نجومی بر اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در سده های چهارم تا نهم ق.

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 46، شماره 2، اسفند 1393، صفحه 97-122   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i10.39978

نویسندگان

فاطمه زرگری¹؛ علی یحیایی^{* 2}

¹دانشگاه شهید بهشتی

²دانشگاه بیرجند

چکیده

اعتقاد به تاثیر اجرام سماوی در سرنوشت بشر شاید سابقه ای به درازنای عمر او داشته باشد. چنین نگرشی نسبت به اختران در میان تمامی تمدن های باستانی از جمله ایران نیز وجود داشته است. با ظهور اسلام و با توجه به نقش و جایگاه انسان در این دین، باور به احکام نجومی برای مدتی به فراموشی سپرده شد. با پیروزی مکتب اشاعره جبرگرا که همراه با قدرت یابی ترکان بود و پس از آن آمدن مغولان که به تأثیر آسمان بر سرنوشت بشری بسیار باورمند بودند بار دیگر توجه به باورهای نجومی و اندیشه های جبری گرایانه در ایران در قالب تصمیم گیری ها و عملکردها در بخش های مختلف حکومتی و در سطح جامعه گسترش یافت. استفاده از نتایج احکام النجومی در لشکرکشی ها، عقد پیمان نامه ها، جنگ و صلح، جلوس به تخت شاهی، شکار، سفر، اجابت دعا و درمان بیماری ها تنها نمونه هایی از تاثیرات این باورها در زندگی مسلمانان سده های میانه است. مقاله حاضر می کوشد، چگونگی احیای نگرش های نجومی را در فاصله زمانی قرن چهارم تا نهم هجری در ایران توضیح دهد.

کلیدواژه‌ها

احکام النجوم (تنجیم)؛ تقدیر؛ ترکان؛ اشاعره؛ مغولان؛ ایران عصر میانه

مراجع

ابن خلدون، عبد الرحمان بن محمد، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران، 1385.

ابن الندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.

ابوحامد کرمانی، افضل الدین، عقد العلی للموقف الاعلی، تصحیح علی محمد عامری نائینی، چ2، روزبهان، تهران، 2536.

ابوزهره، محمد، تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمه علیرضا امینی، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، قم، 1384.

ابومعشر، جعفر بن محمد منجم، الاحکام علی قرانات الکواکب، به کوشش یوسف بیگ باباپور، فضل الله رضوی پور، اباذر فتح االله زاده، انجمن ذخایر اسلام، قم، 1388.

ارومیه‌ای افشاری، حبیب بن شیخ موسی الرضا، مجموعة الرسائل تشتمل علی ستّ رسائل، بی نا، قم، 1402ق.

انصاری دمشقی، شمس الدین محمد بن ابی طالب، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمه حمید طبیبیان، اساطیر، تهران، 1382.

آیتی، عبدالمحمد، تحریر تاریخ وصاف، بنیاد فرهنگی ایران، تهران، 1346.

بارتولد، واسیلی ولادیمیر، ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز، بنیاد فرهنگی ایران، تهران، 1352.

بارتولد، واسیلی ولادیمیر، تاریخ ترک های آسیای میانه، ترجمه غفار حسینی، توس، تهران، 1376.

بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ترجمه محمد جواد مشکور، اشراقی، تهران، 1346.

بکار، عثمان، طبقه بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، ترجمه جواد قاسمی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1381.

بوعمران، مسئله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمه اسماعیل سعادت، هرمس، تهران، 1382.

بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1381.

بیرونی، ابوریحان، آثارالباقیه عن قرون الخالیه، ترجمه اکبر دانا سرشت، امیر کبیر، تهران، 1366.

بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تصحیح جلال الدین همایی، بابک، تهران، 1362.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی. تصحیح علی اکبر فیاض، دنیای کتاب، بی جا، 1371.

بناکتی، داوود، تاریخ بناکتی (روضه اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب)، کوشش جعفر شعار، انجمن آثار ملی، تهران، 1348.

پاکتچی، احمد، «اشاعره»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1377.

تاریخ سری مغولان، ترجمه شیرین بیانی، دانشگاه تهران، تهران، 1382.

جهانگیری، محسن، «قدریان نخستین»، فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان، نشر ادیان، قم، 1386.

جوینی، علاءالدین عطاملک، تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، دنیای کتاب، تهران، 1375.

حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله، زبدة التواریخ، کمال حاج سیدجوادی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1380.

حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، دیوان حافظ، تصحیح علامه قزوینی و قاسم غنی، به کوشش عبدالکریم جربزه دار، اساطیر، تهران، 1377.

حلبی، علی اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، اساطیر، تهران، 1373.

خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی، دیوان خاقانی، تصحیح ضیاء الدین سجادی، زوار، تهران، 1338.

خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، ترجمه حسن خدیو جم، علمی و فرهنگی، تهران، 1362.

خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی،تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران، 1386.

خواندمیر، غیاث الدین، تاریخ حبیب السیر، زیر نظر محمد دبیر سیاقی، خیام، تهران، 1353.

رازی، شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، مرکز نشر میراث مکتوب، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، 1382.

راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور و آیة السرور، علی اکبر علمی، تهران، 1333.

ربانی گلپایگانی، علی، « اشعریه»، فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان، نشر ادیان، قم، 1386.

رسایل اخوان الصّفا و خلّان الوفا، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1405ق.

روسو، پیر، تسخیر ستارگان، ترجمه رضا اقصی، موسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی، تهران، 1337.

رونی، ابوالفرج، دیوان ابوالفرج رونی، به اهتمام محمود مهدوی دامغانی، باستان، مشهد، 1347.

زرین کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان، سروش، تهران، 1375.

ژیماره، دانیل، ملک ملکان، حمید، «تاریخ و عقائد معتزله»، فرق تسنن، به کوشش مهدی فرمانیان، نشر ادیان، قم، 1386.

سبحانی تبریزی، جعفر، سرنوشت از دیدگاه علم و فلسفه، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1382.

سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى، تهران، 1372.

شبلی نعمانی، محمد، تاریخ علم کلام، ترجمه محمد تقی داعی گیلانی، رنگین، تهران، 1328.

شجاعی، جواد، «تقدیرگرایی عامیانه»، جامعه شناسی خرافات در ایران، امیر رضا صالحی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک، تهران، 1388.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، توضیح الملل( الملل و النحل)، ترجمه خالقداد عباسی، تصحیح محمد رضا جلالی نائینی، اقبال، تهران، 1373.

شهیدی، جعفر، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری ابیوردی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1376.

صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن 5 هجری، دانشگاه تهران، 1346.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، اساطیر، تهران، 1375.

طوسی، نصیر الدین، شرح ثمره بطلمیوس، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، میراث مکتوب، تهران، 1378.

عتبی، محمد بن عبدالجبار، تاریخ یمینی، ترجمه ناصر بن ظفر جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، علمی و فرهنگی، تهران، 1345.

العلوی، ابوالمعالی محمد، بیان الادیان، تصحیح هاشم رضی، مؤسسه مطبوعاتی فراهانی، تهران، 1342.

فارابی، محمد بن محمد، احصاءالعلوم، ترجمه حسن خدیو جم، علمی و فرهنگی، تهران، 1389.

فرشاد، مهدی، تاریخ علم در ایران، امیر کبیر، تهران، 1365.

القاشانی، ابوالقاسم عبدالله، تاریخ اولجایتو، اهتمام مهین همبلی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348.

قمی، ابونصر حسن، ترجمه المدخل الی علم احکام النجوم، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1375.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی، تاریخ گردیزی، تصحیح عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران، 1363.

گیاهی یزدی، حمید رضا، تاریخ نجوم در ایران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، 1388.

مرزبان بن رستم، مرزبان نامه، ترجمه سعد الدین وراوینی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، صفی علیشاه، تهران، 1384.

مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، امیرکبیر، تهران، 1387.

مسعود سعد سلمان، دیوان مسعود سعد سامان، تصحیح رشید یاسمی، امیرکبیر، تهران، 1362.

مسعودی، ابوالحسن، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، علمی و فرهنگی، تهران، 1365.

مسعودی، ابوالحسن، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، علمی و فرهنگی، تهران، 1365.

مطهری، مرتضی، آشنایی علوم اسلامی، صدرا، تهران، 1377.

مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، صدرا، قم، 1345.

مفید، محمد بن محمد، الجوامع الفقهیه لجماعة من الارکان و عدة من الاعیان، جهان، تهران، بی تا.

مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمه علی نقی منزوی، مولفان و مترجمان ایران، تهران، 1361.

میرخواند،محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، اساطیر، تهران، 1380.

نبئی، ابوالفضل، هدایت طلاب به دانش اسطرلاب: آشنایی با اسطرلاب و روش کار آن، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1371.

نصر، حسین، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، علمی و فرهنگی، تهران، 1386.

نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر، چهارمقاله، تصحیح محمد قزوینی، به کوشش محمد معین، زوار، تهران، 1333.

نظامی گنجوی، خسرو وشیرین، به کوشش عبد المحمد آیتی، بی نا، تهران، 1353.

ناصر خسرو، دیوان ناصر خسرو، تصحیح نصرالله تقوی، به کوشش مهدی سهیلی، کتابفروشی تائید، اصفهان، 1339.

ناصر خسرو، سفرنامه، کوشش محمد دبیر سیاقی، دانشگاه تهران، تهران، 1345.

نلینو، کرلو الفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، امیر کبیر، تهران، 1349.

نیشابوری، ظهیر الدین، سلجوقنامه، تصحیح اسماعیل خان افشار حمید الملک، کلاله خاور، بی جا، 1332.

ورجاوند، پرویز، کاوش رصدخانه مراغه، نگاهی به پیشینه دانش ستاره شناسی در ایران، امیر کبیر، تهران، 1366.

هلزی هال، لوییس ویلیام، تاریخ و فلسفه علم، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، سروش، تهران، 1363.

تسف، ولادیمیر ب.، چنگیز خان، ترجمه شیرین بیانی، اساطیر، تهران، 1363.

همدانی، رشید الدین فضل الله، جامع التواریخ، تصحیح بهمن کریمی، اقبال، تهران، 1362.

یواقیت العلوم و دراری النجوم، تصحیح محمد تقی دانش پژوه، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345.