وجوه افتراق و اشتراک قیام های خوارج در سیستان و عراق در دورة اموی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 46، شماره 2، اسفند 1393، صفحه 123-147   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i10.29620

نویسندگان

سید احمد عقیلی^* ؛ جواد بهرامی نیا

دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

خوارج به عنوان یکی از گروه های مؤثر در حوادث قرون اولیه هجری، برای خوارج به عنوان یکی از گروه های مؤثر در حوادث قرون اولیه هجری، برای نخستین بار در دوره خلافت حضرت علی(ع) و در جریان جنگ صفّین به عنوان یک فرقه مستقل پدیدار گشتند و به مخالفت با جریان حکمیّت برخاستند. با انتقال خلافت به امویان، خوارج از همان آغاز رو در روی آنان ایستادند و قیام های متعددی را علیه بنی امیه ایجاد کردند. به همین سبب تحت تعقیب حکام اموی قرار گرفتند و عده ای از این گروه ناگزیر به سرزمین های اطراف و از جمله ایران گریختند. سیستان از مهمترین مناطق نفوذ خوارج در ایران دوره اموی محسوب می شد. در این مقاله، ضمن بررسی عوامل زمینه ساز قیام های خوارج در دو منطقه سیستان وعراق؛ به بررسی تطبیقی عوامل اشتراک و افتراق قیام های خوارج در این دو منطقه پرداخته شده است. براین اساس پرسش اساسی این مقاله آن است که «قیام های خوارج در سیستان و عراق در دورة اموی» دارای چه نقاط اشتراک و افتراقی بودند؟
رهیافت این مقاله آنکه قیام های خوارج در سیستان وعراق با اینکه دارای شیوه مبارزاتی مشابهی بودند و به علل مشترکی شکست خوردند، اما دارای ایدئولوژی، اهداف، ساخت و درون مایه های متفاوتی بودند و در نهایت نتایج متفاوتی در جامعه عصر خلافت اموی پدید آوردند.

کلیدواژه‌ها

بنی امیه؛ قیام های خوارج؛ عراق عرب؛ سیستان؛ ایران

مراجع

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق ابراهیم محمد ابوالفضل، نشر مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، قم،1404ق.

ابن اثیر، عزالدین بن علی ، الکامل فی التاریخ، دارصادر، بیروت، 1385ق.

ابن اعثم کوفی، ابومحمد احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، ط الاولی، دارالضواء، بیروت، 1412ق.

ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، علمی وفرهنگی، تهران، 1377.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، ط الاولی، دارالکتب العلمیه، بیروت،1415ق.

ابن حزم اندلسی، جمهره انساب العرب، تحقیق لجنه من العلماء، ط الاولی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1403ق.

ابن خلدون، عبدالرحمن،تاریخ، ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ اول، موسسه مطبوعات و تحقیقات فرهنگی، تهران ،1363.

ابن خلکان، ابوالعباس احمد بن محمد بن ابی بکر، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، نشر دار صادر، بیروت، بی تا.

ابن عبدربه، شهاب الدین احمد، العقد الفرید، ط الاولی، نشر دارالمکتبه العلمیه، بیروت،1404ق.

ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، ط الاولی، نشر دارالاضواء، بیروت،1410ق.

ابن کثیر، ابوالفدا اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، دارالفکر، بیروت، 1407ق.

ابن مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، ط الثانیه، نشر سروش، تهران، 1379.

اشعری، ابوالحسن علی، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، تحقیق نعیم زرزور، ط الاولی، نشر مکتبه العصریه، بیروت، 1426ق.

اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صغر، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.

اسفراینی، طاهر بن محمد، التبصیر فی الدین، تحقیق کمال یوسف الحوت، ط الاولی، نشر عالم الکتاب، لبنان، 1403ق.

مبرّد، ابوالعباس، الکامل فی اللغه والادب، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط الثانیه، نشر دارالفکر العربی، قاهره ، 1417ق.

باسورث، ادموند کلیفورد، تاریخ سیستان، ترجمه حسن انوشه، چ دوم، نشرامیر کبیر، تهران، 1377.

بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ط الثانیه، نشر دارالآفاق الجدید، بیروت، 1977م.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل ذکار ریاض زرکلی، ط الاولی، دارالفکر، بیروت، 1417ق.

بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، مکتبه الهلال، بیروت، 1988م.

بلعمی، ابوعلی، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، چ سوم، نشر البرز، تهران، 1373.

بیهقی، ابوالحسن، تاریخ بیهق، ط الاولی، نشر دار اقرأ، دمشق، 1425ق.

پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ، اسلام در ایران، ترجمه کریم کشاورز، نشر پیام، تهران، 1353.

تاریخ سیستان، تحقیق ملک الشعرای بهار، تهران، چ دوم، نشر کلاله خاور، تهران، 1366.

ترکمنی آذر و پرگاری، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفاریان و علویان، چ چهارم، نشر سمت، تهران، 1385.

حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان، دنیای کتاب، تهران، 1364.

حموی بغدادی، یاقوت، معجم البلدان، ط الثانیه، دار صادر، بیروت، 1995م.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، منشورات الرضی، قم، 1368ش.

زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، نشر امیر کبیر، تهران، 1368.

زرین کوب، عبدالحسین، تاریخ مردم ایران، چاپ هشتم، نشر امیر کبیر، تهران، 1382.

زرین کوب، عبدالحسین، دو قرن سکوت، نشر سخن، تهران، 1378.

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، چ چهارم، نشر امیرکبیر، تهران، 1352.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل والنحل، به کوشش محمد سعید کلیانی، دارالمعرفه، بیروت، 1404ق.

صدیقی، غلامحسین،جنبش های دینی ایرانی، چ دوم، نشر پاژنگ، تهران، 1375.

صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، چ هفتم، نشر فردوس، تهران، 1378.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط الثانیه، دار التراث، بیروت، 1378ق.

طقوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمه حجت الله جودکی، چ سوم، انتشارات حوزه و دانشگاه، قم، 1386ش.

عواجی، غالب بن علی، الخوارج تاریخهم و آرائهم الاعتقادیه، ط الاولی، مکتبه السنه النشر، ریاض، 1418ق.

قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالملک قمی، تحقیق سید جلال الدین تهرانی، نشر توس، تهران، 1361.

کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، چ ششم، نشر دنیای کتاب، تهران، 1368.

مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، تاریخ گزیده، تحقیق عبدالحسین نوایی، چ سوم، نشر امیر کبیر، تهران،1364.

مسعودی، علی بن حسین، التنبیه والاشراف، تحقیق عبدالله اسماعیل الصاوی،دار الصاوی، قاهره، بی تا.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ط الثانیه، دار الهجره، قم، 1409ق.

مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، ط الثانیه، نشر سروش، تهران، 1379.

مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، نشر سمت، تهران، 1389.

مفتخری، حسین، زمانی، حسین، خوارج در ایران، نشر مرکز بازشناسی اسلام و ایران، تهران، 1379.

مفتخری، حسین، تاریخ ایران از ورود اسلام تا پایان طاهریان، چ چهارم، نشر سمت، تهران، 1387.

مفتخری، حسین، خوارج در ایران، مجله مقالات و بررسی ها، دفتر 61، تهران، 1376، ص42-59.

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ط الثالثه، مکتبه مدبولی، قاهره،1361ق.

مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، بیروت، بی تا.

ملطی، ابوالحسین محمد، التنبیه والرد، ط الثانیه، للتراث نشر مکتبه الازهریه، قاهره، 1977م.

منقری، نصر بن مزاحم، وقعه الصفین، تحقیق عبد السلام محمد هارون، ط الثانی، مؤسسه العربیه الحدیثه، قاهره، 1382ق.

ولهاوزن، یولیوس، تاریخ سیاسی صدر اسلام، ترجمه محمود رضا افتخار زاده، چ اول، نشر معارف اسلامی، قم، 1375ش.

یعقوبی، ابن واضح، البلدان، ط الاولی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1422ق.

یعقوبی، ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، چ ششم، دار صادر، بیروت، بی تا.

Bothworth, C.E. Mawali between shia and kharijites, The Cambridge History of Iran, Ed. K.n. Frye.: Cambridge university press,London,1975.