راه های ایالات غرب خراسان به سوی نیشابور مقارن ورود امام رضا (ع)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 46، شماره 2، اسفند 1393، صفحه 149-171   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v46i10.38645

نویسندگان

حمید رضا ثنائی^* ؛ علی غفرانی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نیشابور در دورة اسلامی بر سر راه های ارتباطی شرق و غرب واقع بود و بخش عمده ای از اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی خود را وامدار این جایگاه جغرافیایی خاص بود. هر کاروانی که قصد گذر از شرق به غرب یا بالعکس داشت، ناگزیر باید از این شهر می گذشت. در گذر از ایالات فارس و جبال به شرق ایران دو راه عمده به نیشابور می رسید؛ راه قهستان و راه قومس. مسیر کاروان امام رضا (ع) به سوی مرو از این دو طریق تنها از نیشابور می گذشته است. علیرغم شواهد و قراینی ناچیز و غیر قانع کننده دربارة عزیمت کاروان رضوی به نیشابور از طریق قومس، به نظر می رسد این کاروان راه فارس ـ قهستان را طی کرده است.
نگارنده در پژوهش حاضر تلاش دارد پس از شرح مختصری ازموقعیت خاص جغرافیایی شهر نیشابور در دورة اسلامی، در وهلة نخست راه های ایالات واقع در غرب خراسان و به طور مشخص، ایالات جبال، فارس و گرگان به سوی نیشابور را نشان داده، آنگاه در پی پاسخ به این پرسش برآید که کدامیک از دو راه اصلی فارس و جبال به سوی نیشابور در حدود اواخر سدة 2ق و اوایل سدة 3ق پر رفت و آمدتر بوده است؟ ورود امام رضا (ع) به نیشابور در سال 200ق در همین محدودة زمانی جای می گیرد. بررسی حاضر تا حدودی ازرونق نسبی رفت و آمد در راه قهستان نسبت به راه قومس در این زمان حکایت دارد؛ رونق نسبی همان راهی که امام رضا (ع) از طریق آن به نیشابور وارد شد.

کلیدواژه‌ها

امام رضا (ع)؛ نیشابور؛ شاهراه خراسان؛ ایالت قهستان؛ ایالت قومس؛ راه های ارتباطی

مراجع

ابن حوقل، صورة الارض، بریل، لیدن، 1938ـ1939م.

ابن خردادبه، المسالک و الممالک، تصحیح: دخویه، بریل، لیدن، 1889م.

ابن رسته، ابوعلی احمد بن عمر، الأعلاق النفیسه(مجلد هفتم)، تصحیح: دخویه، بریل، لیدن، 1892م.

ابن فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، تصحیح و تعلیق: احمد بهمنیار، کتابفروشی فروغی، بی جا، 1361ش.

ابن منور، محمد، أسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، به کوشش ذبیح الله صفا، امیرکبیر، تهران، 1354ش.

اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک الممالک، تصحیح: دخویه، بریل، لیدن، 1927م.

بارتولد، ویلهلم، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمة همایون صنعتی زاده، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1377ش.

باسورث، کلیفورد ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه: حسن انوشه، امیرکبیر، تهران، 1385ش.

بختیاری شهری، محمود، «پژوهشی پیرامون راه های باستانی نیشابور به توس»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 17، ش65ـ66، تابستان و پاییز 81ش.

بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، تصحیح: علی اکبر فیاض، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1350ش.

ثقفی کوفی، ابواسحاق، ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق: سید جلال الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، بی جا، بی تا.

جعفری، جعفر بن محمد بن حسن، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی، 1384ش.

جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام، انصاریان، قم، 1387ش.

جلیلی، مهدی، «پژوهشی دربارة طبسین»، مقالات و بررسی ها، دفتر 72، زمستان 1381ش.

حاج تقی، محمد، «شجرة علمی خاندان اشعری قم»، در علوم حدیث، ش5، پاییز 1376ش.

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله ابن البیّع، تاریخ نیشابور، ترجمه و اضافات: محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، تقدیم، تصحیح و تعلیق: محمدرضا شفیعی کدکنی، نشر آگه، بی جا، 1375ش.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، تصحیح و تحشیه: مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تقدیم: بارتولد، تعلیق: مینورسکی، ترجمة مقدمه و تعلیقات: میرحسین شاه، دانشگاه الزهراء، تهران، 1372ش.

حسینی، محمد باقر، جاحظ نیشابور، دانشگاه فردوسی، مشهد، 1382ش.

حمزة اصفهانی، ابوالفرج، الأغانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1415ق.

خسروی، خسرو، «ترشیز»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، تهران، 1382ش.

خضری، سید احمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، سمت، تهران، 1384ش.

خضری، سید احمدرضا، و دیگران، تاریخ تشیع 2، سمت، تهران و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1385ش.

خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: بشار عواد معروف، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1422ق.

سمعانی، ابوسعد عبدالکریم، الأنساب، تقدیم و تعلیق: عبدا... عمر البارودی، دارالفکر، بیروت، 1419ق.

سید بن طاووس، سیدعبدالکریم بن احمد، فرحة الغَری فی تعیین قبر أمیرالمؤمنین علی(ع)، تحقیق: سید تحسین آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بی جا، 1419ق.

شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، مؤسسة النشر الاسلامی، بی جا، 1405ق.

شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، تصحیح، تعلیق و تقدیم: حسین الأعلمی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1404ق.

شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة ححج الله علی العباد، دار المفید، بیروت، 1414ق.

فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، المنتخب من السیاق، انتخاب: ابواسحاق ابراهیم بن محمد صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، جامعة مدرسان حوزة علمیه، قم، 1362ش.

قاضی تنوخی، ابو علی المحسن، الفرج بعد الشده، منشورات الشریف الرضی، قم، 1364ش.

قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی قمی، تصحیح و تحشیه: سید جلال الدین تهرانی، توس، تهران، 1361ش.

گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمة فتحعلی خواجه نوری، تکمیل و تصحیح: هومان خواجه نوری، ابن سینا، تهران، 1348ش.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی، تاریخ گردیزی (زین الأخبار)، تصحیح ، تحشیه و تعلیق: عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران، 1363ش.

لافون و رابینو، صنعت نوغان در ایران، ترجمه و تدوین: جعفر خمامی زاده، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1372ش.

لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، علمی و فرهنگی، تهران، 1377ش.

مایلز، «سکه شناسی»، تاریخ ایران، پژوهش دانشگاه کمبریج، جلد چهارم، گردآورنده: ر. ن. فرای، ترجمة حسن انوشه، امیر کبیر، تهران، 1381ش.

متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمة علی رضا ذکاوتی قراگزلو، امیرکبیر، تهران، 1362ش.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق: محمد باقر بهبودی، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403ق.

مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب (بخش جغرافیایی: مقاله سوم)، تصحیح: لسترنج، بریل، لیدن، لوزاک (LUZAC) و شرکاء، لندن، 1915م.

مستوفی بافقی، محمد مفید بن نجم الدین، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، اساطیر، تهران، 1385ش.

مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، أحسن التقاسیم فیمعرفة الأقالیم، تصحیح: دخویه، بریل، لیدن، 1906م.

میرزا ابراهیم، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 2535 شاهنشاهی.

ناجی، محمدرضا، فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان، امیر کبیر، تهران، 1386ش.

ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، کتابفروشی زوّار، تهران، 1335ش.

نظام الملک توسی، ابوعلی حسن بن علی، سیرالملوک (سیاست نامه)، علمی و فرهنگی، بی جا، 1364ش.

ویلکینسون، چارلز، «نیشابور از اسلام تا حملة مغول»، مشکوة، ترجمة نسرین احمدیان شالچی، ش71، تابستان1380ش.

هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح: والنتین ژوکوفسکی، ترجمة مقدمه و فهارس به قلم محمد عباسی، امیرکبیر، بی جا، 1336ش.

یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1399ق.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1422ق.

http://traveltips.blogfa.com/post-28.aspx.

http://yazdcity.ir/SC.php?type=component_sections&id=31&t2=DT&sid=535.