قحط و غلای 1288ق در خراسان: زمینه، روند و تبعات اقتصادی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 94، تیر 1394، صفحه 113-135   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i11.41232

نویسندگان

مرتضی دانشیار^* ؛ محمدعلی کاظم بیکی

دانشگاه تهران

چکیده

قحطی 1288ق در ایران موضوع پژوهش‌های نسبتاً پرشماری بوده است که با بررسی این واقعه به گونه‌ای کلی، علل و نتایج کوتاه مدت قحطی و نیز واکنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار داده‌اند. این رویکرد موجب اظهاراتی کلی و تعمیم غیرموجه نتایج پژوهش‌های مذکور به سراسر ایران گشته است. مقاله حاضر پژوهشی موردی درباره قحطی 1288ق در خراسان است که علاوه بر خود قحطی، تبعات آن را در اقتصاد محلی ایالت مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های این پژوهش ضمن اثبات نادرستی تعمیم نتایج بررسی‌های کلی قحطی به سراسر ایران، نشان می‌دهد که همه نواحی خراسان به یکسان تحت تأثیر قحطی قرار نگرفت. بلکه این بلیه موجب افزایش ثروت و جمعیت در ولایات شمالی به زیان ولایات مرکزی و جنوبی ایالت، گردید. افزون آن که قحط سالی، در کنار مرگ‌ومیر با مهاجرت و جابجایی جمعیت همراه بود که این، اعتبار داده‌های آماری برخی از منابع را با تردید مواجه می سازد. همچنین، اقتصاد محلی، گذشته از خسارت، بزودی تغییرات را در الگوی زمینداری به زیان مالکیت خصوصی و در نوع کشت تجربه کرد که هر یک از این تحولات، خود منشأ تغییرات بعدی در خراسان شدند.

کلیدواژه‌ها

خراسان؛ قحطی 1288ق؛ قاجاریه؛ تغییرات اقتصادی؛ کشاورزی

مراجع

آرشیو ملی ایران (سازمان اسناد ملی)

آرشیوسازمان کتابخانه و مرکزاسناد آستان قدس رضوی (سکماق)

دامغانی، محمدرضا بن حبیب‌الله، منتهی المقال فی علم الرجال، کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی، شماره نسخه عکسی 3056.کتابچه تربت حیدریه، کتابخانه ملی ملک، مجموعه 4329، شماره 15314.

کتابچه درجز (1296 ق) ، کتابخانه ملی ملک، مجموعه 4329، شماره 15310.

اعتصام‌الملک، میرزاخانلرخان؛ سفرنامهخانلرخاناعتصامالملک، به کوشش منوچهر محمودی، تهران، 1351.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، انتشارات دنیای کتاب،تهران،1367.

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان؛ مطلع الشمس، سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی،تهران، 1326.

افشار، ایرج و علی‌اصغر مهدوی، اسناد تجارت ایران در سال 1287 قمری،انتشارات علمی و فرهنگی،تهران، 1380.

پولاک، یاکوب ادوارد؛ ایران و ایرانیان؛ ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران، 1352.

حکیم الممالک، علینقی، روزنامهٔ سفر خراسان، نشر فرهنگ ایران زمین، تهران، 1356.

خانیکوف، ن. و.، سفرنامه خانیکوف، ترجمه اقدس یغمائی و ابوالقاسم بیگناه، به نشر،مشهد، 1375.

درودی، حسین بن عبدالکریم، کتابچه نیشابور: گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری، به کوشش رسول جعفریان،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1382.

رضوانی، محمداسماعیل،" سندی از قحطی سال 1287 ق"، مجله بررسی‌های تاریخی، سال 3، شماره 3و 4.

صفی نژاد، جواد، تحلیل و تفسیر مجموعه اسناد روستایی و عشایری ایران (کتاب اول: ولایت تربت حیدریه ۱۲۹۶ق). کتاب دوم: سرشماری ولایت طبس ۱۲۹۸ق) متنی در شناخت روستاها و مزارع، نشر آتیه، تهران، 1381.

فرهنگ جغرافیایی ایران (خراسان)، کارکنان وزارت جنگ انگلستان مستقر در هندوستان، ترجمه کاظم خادمیان، به نشر، مشهد، 1380.

"کتابچه اسفراین"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی،مشهد، 1390.

"کتابچه تبادکان"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی مشهد، 1390.

"کتابچه ترشیز"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1390.

"کتابچه حلوان و تون و بشرویه"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1390.

"کتابچه کوه سرخ"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1390.

"کتابچه گناباد"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1390.

"کتابچه میان‌ولایت"، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، به کوشش رضا نقدی،بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1390.

گرنی، جان، "قحط سال 1288 قمری در قم"، ترجمه گیتی درخشان، گنجینه شهاب، مجموعه رساله‌ها و مقاله‌های علمی در پاسداشتآیت ‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه بزرگ مرعشی نجفی، قم، 1381.

لمتون، آ. ک. س.، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1345.

مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من،زوار، تهران، 1384.

مک‌گِرِگُر، سی. ام، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ترجمه اسدالله توکلی طبسی، آستان قدس رضوی مشهد،1368.

مک‌گِرِگُر، سی. ام، ترجمه مجید مهدی زاده،آستان قدس رضوی، مشهد، 1366.

هدین، س.، کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، انتشارات توکا،تهران، 1355.

Abbott, K. E., “Report by Consul Abbott of his Journey to the Coast of the Caspian Sea, 1847-1848,” in A. Amanat ed., Cities and Trade: Consul Abbott on the Economy and Society of Iran 1847-1866, London, 1983.

Baker, V., Clouds in the East, travels and adventures, London, 1876.

Conolly, A., Journey to north of India, overland from England, through Russia, Persia, and Affghanaustaun, Vol.1, London, 1834.

Ferrier, J. P., Caravan journeys and wanderings in Persia, Afghanestan, Turkistan and Beloochistan, London, 1857.

Floor, W., Agriculture in Qajar Iran, Washington, 2003.

Forbes, F., “Route from TurbatHaideri, in Khorasan, to the River HeriRud, on the Borders of Sistan”, JRGS, Vol. 14 (1844), pp. 145-192

Fraser. J. B., Narrative of a journey into Khorasan in the years 1821-2, London 1825.

Goldsmid, F., “Captain the Hon. G. Napier’s Journey on the Turcoman Frontier of Persia”, Proceedings JRGS, Vol. 20, No. 3 (1875 - 1876),pp. 166-182

Bellew, H. W., From the Indus to the Tigris: A narrative of a journey through the countries of Balochistan, Afghanistan, khorassan and Iran in 1872, London, 1874.

John,O. St., " Narrative of a journey through Baluchestan and south Persia1872", Eastern Persia, an account of the journeys of the Persian Boundary Commission, Vol. 1, 1870-71-72, London, 1876

Lal, M., Travels in the Punjab, Afghanistan and Turkistan to Balkh, Bokhara, and Herat and a visit to Great Britain and Germany, London, 1846.

Melville, C., “The Persian Famine of 1870-1872: Prices and Politics”, Disasters, V. 12, 1988, pp. 309-325.

Napier, Hon. G. C.; “Extract from a Diary of a Tour in Khorassan, and Notes on the Eastern Alburz Tract 1874”,JRGS,Vol. 46, (1876), pp. 62-171

Okazaki, S., "The Great Persian Famine of 1870-71", BSOAS, Vol. 49, No. 1, In Honor of Ann K. S. Lambton, University of London (1986), pp. 183-192.