چیستی و کارکردهای «مذاق شریعت»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 43، شماره 1 - شماره پیاپی 86، خرداد 1390   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i2.11106

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ حسین ناصری مقدّم²

¹دانش آموخته دکترای فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد- عضو هیأت علمی دانشگاه یاسوج

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

واژه ی« مذاق» در ترکیب اضافی« مذاق شریعت» یا « مذاق شارع» و مانند آن، قریب به دو سده است که در لسان فقیهان و اصولیان امامی به کار می روند، ولی هیچ گاه تعریف گویایی از آن، ارایه نشده است و همین نکته باعث شده تا این واژه که کاربرد وسیع و مهمی در عرصه-ی استنباط دارد، مفهوماً و مصداقاً دچار ابهام و ایهام گردد. دغدغه این بوده است که از راه های شرعیِ معتبر به استنباط احکام بپردازند و گاه از ادلّه ی خاص و در جاهایی از ادلّه ی عام بهره گیرند. آن ها به این دو گونه دلیل، بسنده نکرده و از ویژگی ها، شیوه ها و رفتارهای شارع در قانون گذاری، اصولی فراتر از قوانین، به دست آورده که هرچند در دو دسته ی پیشین، دلیلی را بر حکمی، نیافته، ولی به گونه ی یقینی، به اثبات و یا نفی آن، باور پیدا کرده اند. آن اصول را نه از تک گزاره ها، بلکه از مجموعه ی احکام یافته اند و نام مذاق شریعت را بر آن نهاده اند. در این نوشتار تلاش شده است تا پیوستگی اصطلاح مذاق شریعت با مفاهیم پُردیرینه که در لسان شریعت و کتاب-های فقیهان پیشین وجود دارد به اثبات برسد. همچنین ضمن نقل و نقد دیدگاه هایی که در مذاق شریعت وجود دارد (مانند: ارتکاز شریعت، مصالح عامّ و سیاقات کلام)، تعریفی تازه از آن ارائه شده و در انجام سخن، به کارکردهای مذاق شریعت در فرآیند استنباط پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

مذاق؛ شرع؛ فقه؛ مصلحت؛ احتیاط؛ عادت؛ دَأب؛ ارتکاز؛ سیاق

مراجع

قرآن کریم

ابن اثیر، مبارک بن محمد؛ النهایة فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق، طاهر احمد زاوی -  محمود محمد طناحی، قم: موسسه اسماعیلیان، 1364.

ابن بابویه، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جماعة المدرّسین، 1404ق.

ــــــــــــــــــ؛ المقنع، قم: مؤسسة الامام الهادی، 1415ق.

ابن حیون، نعمان بن محمد؛ دعائم الاسلام ، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهرة: دار المعارف، 1383ق.

ابن فهد حلّی، احمد بن محمّد؛ المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق: مجتبی عراقی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1407ق.

ابن منظور، محمد بن مکرّم؛ لسان العرب، قم: نشر الادب الحوزة، 1405ق.

اراکی، محمد علی؛ المکاسب المحرمة، قم: مؤسسة فی طریق الحق، 1413ق.

اصفهانی، محمد حسین؛ حاشیة کتاب المکاسب، تحقیق: عباس محمد آل سباع قطیفی، قم: المحقق، 1418ق. 

انصاری، مرتضی ؛ فرائد الاصول، تحقیق: لجنه تحقیق ثراث الشیخ الاعظم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.

ــــــــــــــــــ؛ کتاب المکاسب، تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1420ق.

ایروانی، باقر؛ دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم، مؤسسة الفقه للطباعة و النشر، 1417ق.

بجنوردی، حسن؛ القواعد الفقهیة، تصحیح: مهدی مهریزی-  محمد حسن درایتی، قم: نشر الهادی، 1419ق.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد؛  الصحاح تاج اللغةّ و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبد الغفور عطّار، بیروت: دار العلم للملایین، 1407ق.

حسینی عاملی، محمد جواد؛ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلّامة، قم: مؤسسة آل البیت، ؟139ق.

حسینی قائم مقامی؛ عباس؛کاوش­های فقهی، تهران: امیر کبیر، 1378.

حسینی مراغی؛ عبد الفتاح بن علی، العناوین، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1418ق.

حکیم، محسن؛ مستمسک العروة الوثقی، قم: مکتبة آیت الله العظمی المرعشی، 1404ق.

حلی، ابن ادریس؛السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، جامعة المدرسین، 1410ق.

حنفی، حسن؛ من النص الی الواقع محاوله لاعادة بناء علم اصول الفقه، بیروت: دار المدار الاسلامی، 2005م.

خمینی، روح الله؛ الاجتهاد والتقلید، تهران: موسسةتنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418ق.

ــــــــــــ؛  البیع، تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، 1421ق.

ــــــــــــ؛ کتاب الطهارة، نجف: مطبعة الآداب، 1389ق.

ــــــــــــ؛ المکاسب المحرّمة، قم: موسسة اسماعیلیان، 1410ق.

خمینی، مصطفی؛ تحریرات فی الفقه: الخلل فی الصلاة، تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، 1418ق.

خویی، ابوالقاسم؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی: الاجتهاد والتقلید، تقریر: علی الغروی التبریزی، قم: دار الهادی، 1410ق.

ـــــــــــــ؛ المبانی فی شرح العروة الوثقی: کتاب النکاح، تقریر: محمد تقی خویی، مدرسة دار العلم، بی­تا.

ـــــــــــــ؛ المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الاجارة، تقریر: مرتضی بروجردی، قم: مدرسة دار العلم، 1365.

ـــــــــــــ؛ المستند فی شرح العروة الوثقی: کتاب الصوم، تقریر: مرتضی بروجردی، قم: مطبعة العلمیة، 1361ق.

ـــــــــــــ؛ مصباح الاصول، تقریر: محمد سرور واعظ حسینی بهسودی، قم: مکتبة الداوری، 1417ق.

ـــــــــــــ؛ مصباح الفقاهه، تقریر: محمد علی توحیدی، قم: مکتبة الداوری، 1377.

 ــــــــــــ؛ موسوعة الامام الخویی، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، 1421 ق.

روحانی، محمد صادق؛ فقه الصادق، قم: مؤسسة دار الکتاب، 1412ق.

زبیدی، محمد بن محمد؛ تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

زرکشی، محمد بن بهادر؛ البرهان فی علوم القرآن، تحقیق: یوسف عبد الرحیم مرعشلی- جمال حمدی ذهبی- ابراهیم عبد الله کردی، بیروت: دار المعرفة، 1415ق. 

سبزواری، عبد الاعلی؛ مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، قم، مکتبة آیة الله السید السبزواری، 1413ق.

سیدمرتضی،علی بن حسین؛ الانتصار، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1415ق.

ــــــــــــــــــ؛ رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: مهدی رجائی، قم: دار القرآن الکریم، 1405ق.

سیفی، علی اکبر؛ دلیل تحریر الوسیله، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1415ق.

شاطبی، ابراهیم بن موسی؛ الموافقات فی اصول الشریعة، تحقیق: عبد الله درّاز، بیروت، دار المعرفة، [بی­تا].

شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة  الدمشقیة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

ــــــــــــــــــ؛ مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: موسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.

صدر، محمد باقر؛ بحوث فی علم الاصول، تقریر: محمود هاشمی، قم: مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، 1417ق.

ــــــــــــــــــ؛دروس فی علم الاصول، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، 1406ق.

طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی، مکتبه النشر الثقافة الاسلامیة، 1408ق.

طوسی، محمد بن حسن؛ المبسوط فی فقه الامامیة، تصحیح: محمد تقی کشفی، تهران: مکتبة الرضویة، 1387ق.

ــــــــــــــــــ؛ الخلاف، تحقیق: علی خراسانی، جواد شهرستانی- مهدی طه نجف، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1414ق.

عراقی، ضیاء الدین؛  نهایة الافکار، تقریر: محمد تقی بروجردی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1405ق.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف؛  تذکرة الفقهاء، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.

ــــــــــــــــــ ؛  قواعد الاحکام فی معرفة الحلال والحرام، مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.

ــــــــــــــــــ ؛ مختلف الشیعه، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1413ق.

ــــــــــــــــــ؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، تحقیق: قسم الفقه  فی مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، 1414ق.

عنبکی، مجید حمید؛ اثر المصلحة فی التشریعات، عمّان: دار العلمیة الدولیة و دار الثقافة النشر والتوزیع، 2002م.

غزالی، محمّد بن محمّد؛ المستصفی فی علم الاصول، تصحیح: محمّد عبد السلام عبد الشافی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد؛ العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: موسسة دار الهجرة، 1410ق.

قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن؛ غنائم الایام فی مسائل الحلال والحرام، تحقیق: عباس تبریزیان، مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1417ق.

لاری، عبد الحسین؛ التعلیقة علی المکاسب، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، 1418ق.

مؤمن قمی، محمد؛ مبانی تحریر الوسیلة، قم: موسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، بی­تا.

محقّق حلّی، محمد بن حسن؛ المعتبر فی شرح المختصر، اشراف: ناصر مکارم شیرازی، قم: مؤسسة سید الشهداء، 1364.

مرعشی نجفی، شهاب الدین؛ القول الرشید فی الاجتهاد والتقلید، تقریر: عادل علوی، قم: بی­نا، بی­تا.

مشکینی اردبیلی، علی؛ اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: دفتر نشر الهادی، 1371 ش.

مظفّر، محمد رضا؛ اصول الفقه، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی­تا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد؛ مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق: مجتبی عراقی-علی پناه اشتهاردی-حسین یزدی اصفهانی، قم: موسسة النشر الاسلامی، 1409ق.

مکارم شیرازی، ناصر؛ بحوث فقهیة هامة، قم: مدرسة الامام علی بن ابی طالب، 1422ق.

موسوی خوانساری، احمد؛ جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، 1405ق.

نائینی، محمد حسین؛ اجود التقریرات فی علم الاصول، تقریر: ابوالقاسم خویی، قم: منشورات مصطفوی، 1368.

نجفی، محمد حسن بن باقر؛ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1365.

همدانی، رضا؛ مصباح الفقیه، تهران: مکتبة الصدر، بی­تا.