جستاری فقهی حقوقی پیرامون عضل در نکاح باکره رشیده

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 43، شماره 2 - شماره پیاپی 87، دی 1390   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.11094

نویسندگان

علی اکبر ایزدی فرد^{* 1}؛ حسین کاویار²

¹استاد دانشگاه مازندران، گروه حقوق خصوصی، دانشکدة حقوق و علوم سیاسی

²کارشناس ارشد حقوق خصوصی، دانشکده ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران

چکیده

قانونگذار برای پرهیز از عواقب ناشی از بی تجربگی و غلبه حرارت ناشی از تأثیر عواطف و احساسات در دختر جوانی که سابقة زناشویی ندارد، اذن پدر را به عنوان دلسوزترین فرد برای تشخیص مصالح وی، لازم شمرده است. اما به هر حال این مسأله یکی از مسائل اختلافی در فقه است. پدر و جدّ پدری بر نکاح بالغه ی رشیده ای که ثیّبه باشد، ولایت ندارند، اما اگر بالغه ی رشیده، باکره باشد، دارای اقوالی است.
کلیة فقهایی که اجازة ولی را در نکاح دختر باکره معتبر می دانند اضافه می کنند که اعتبار اجازة ولی تنها در صورتی است که ولی بدون علت موجّه، از دادن اجازه مضایقه ننماید. لکن چنانچه ولی با وجود خواستگار شایسته و متناسب و تمایل متقابل دختر، از دادن اجازه خودداری کند، در این صورت اعتبار اجازة او ساقط می گردد. این عمل را در اصطلاح فقهی «عَضل» گویند. اما اگر ولی، دختر را از تزویج با غیرکفو منع کند این امر را عضل نمی نامند.
در این پژوهش، بعد از مفـهوم شناسی واژه هـا، در یک مطالعة تطبیقی بین مذاهب امامیه و اهل
سنت به بررسی عضل، به عنوان مهم ترین مورد سقوط ولایت ولی در نکـاح باکره رشیـده، می پردازیم. در انتهاء به نقد و بررسی دیدگاه حقوق ایران نیز خواهیم پرداخت.

کلیدواژه‌ها

ولایت؛ عضل؛ باکرة رشیده؛ کفائت؛ سقوط ولایت؛ غیبت

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث، (دوره 4 جلدی)، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مطبعه سید الشهداء، چاپ اول، 1403 ق.

ابن ادریس حلی، السرائر، جلد 2، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.

ابن بابویه قمی، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، چاپ بیروت، 1401 ق.

ـــــــــــ ، هدایه بالخیر، قم، مؤسسه الامام الهادی (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

ابن براج طرابلسی، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1406 ق.

ابن حمزه طوسی، الوسیله الی نیل الفضیله، قم، مکتبه السید المرعشی النجفی، چاپ اول، 1408 ق.

ابن رشد حفید، احمد بن محمد [قرطبی]، بدایه المجتهد و نهایه المقصد، دارالفکر، بی جا، 1415 ق.

ابن زهره حلبی، حمزه بن علی، غنیه النزوع فی الفروع، قم، مؤسسه الامام الصادق (ع)، چاپ اول، 1417 ق.

ابن سلام هروی، قاسم، غریب الحدیث، (دوره 4 جلدی)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1385 ق.

ابن عابدین، محمد امین، حاشیه رد المحتار علی الدر المختار شرح تنویر الابصار فی فقه مذهب ابی حنیفه، (دوره 6 جلدی)، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

ابن قدامه، عبدالله، المغنی، جلد 7، بیروت دارالکتاب العربی.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1418 ق.

ابوجیب، سعدی، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً، دمشق، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.

اسعدی، حسن، خانواده و حقوق آن، مشهد، بهنشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، چاپ اول، 1387.

اصفهانی، بهاء الدین محمد بن الحسن بن محمد [فاضل هندی]، کشف اللثام، قم،  مکتبه السید المرعشی النجفی، 1405ق.

امـامـی، سیـد حسـن، حقـوق مـدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ چهارم، 1368.

ایزدی­فرد، علی اکبر، کفویت در ازدواج و مصادیق فقهی و حقوقی آن، مجموعه مقالات همایش بررسی وضعیت حقوق زنان در نظام حقوقی ایران، دانشکدة علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران، 17 اسفند 1382.

ـــــــــــ ،معیار کفائت در نکاح، مجلة علمی پژوهشی مقالات و بررسیها، دفتر 74، زمستان 1382.

ـــــــــــ ،و حسین کاویار، پویش مفهوم و شیوه­ی اجرای امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، مجموعه مقالات همایش ملی مفهوم­شناسی، نظریه­پردازی و نوآوری در حوزه­ی امر به معروف و نهی از منکر، دانشگاه شیراز، دی ماه 1388.

بحرانی،یوسف، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه النشر الاسلامی

بهوتی الحنبلی، منصور بن یوسف، کشاف القناع، بیروت، چاپ اول، 1418 ق.

جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1406ق.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، جلد 5 (دوره 6 جلدی)، تحقیق احمد بن عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، 1407 ق.

جعفـری­لنگرودی، محمـد جعفر، حقـوق خانواده، تهران، گنج دانش، چاپ دوم، 1376 .

ـــــــــــ ،مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، 1378.

حسینی شیرازی، محمد، الفقه، بیروت ، دار العلوم، چاپ دوم، 1409 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم، مکتبه السید المرعشی، 1404 ق.

حلـبی، ابوالصـلاح، الکـافی فی الفقـه، اصفهـان، مکتبه الامیر المؤمنین (ع)، 1403 ق.

خویی، ابوالقاسم، کتاب النکاح، قم، لطفی، 1407 ق.

ـــــــــــ ،منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، چاپ بیست و هشتم، 1410ق.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسة اسماعیلیان، چاپ دوم، 1364.

خوری شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، کتابخانة آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1403 ق.

دهخدا، علی­اکبر، لغت نامه، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورة جدید، 1377.

دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز [سلار]، المراسم العلویه فی احکام النبویه، قم، المعاونیه الثقافیه للجمع العالمی لاهل البیت (ع)، 1414 ق.

زارعی، محمد مهدی و عبدالکریم عبدالهی، جایگاه همسانی اخلاقی زوجین در تشکیل خانواده در فقه و حقوق موضوعه، مجلة علمی پژوهشی مطالعات اسلامی، شماره پیاپی 1/81،پاییز و زمستان 1387.

زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، چاپ سوم، 1409ق.

سبزواری، ملا هادی، کفایه الاحکام، اصفهان، مدرسه صدر مهدوی.

سیستـانی، علـی، توضیح المسائل، قم، چاپ مهر، چاپ چهارم، 1415 ق.

شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، دارالفکر، 1410 ق.

شاهرودی، محمود، توضیح المسائل، تهران، اسلامیه، 1390 ق.

شربینی خطیب، محمد، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، دارالاحیاء التراث العربی، 1377 ق.

شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی، الروضه اللبهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (شرح لمعه)، تحقیق سید محمد کلانتر، منشورات جامعه النجف.

شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول، 1416 ق.

شیخ الاسلامی، اسعد، احوال شخصیه، نشر دانشگاه تهران، چاپ اول، 1370.

صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، المکتبه الاسلامیه، چاپ سوم، 1374.

صـافی گلپـایگـانی، لطـف الله، توضیـح المسـائل، قـم، دار القـرآن الکریـم،1414 ق.

صفایی، حسین و اسدالله امامی، مختصر حقوق خانواده، تهران، نشر دادگستر، چاپ اول، 1376.

طباطبایی، علی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلایل، قم، مؤسسة آل بیت (ع)، 1404 ق.

طباطبایی­یزدی، محمد کاظم، العروه الوثقی، قم، مکتبه الوجدانی.

طریـحی، فخر الدّین، مجمـع البـحرین، تهـران، المکتبـه المرتضویه، چاپ دوم، 1362.

طوسی، ابی جعفر محمد بن­الحسن، الاستبصار، دارالکتب الاسلامی، 1414 ق.

ـــــــــــ ،التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، انتشارات دارالاحیاء التراث العربی.

ـــــــــــ ،التهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، (دوره 10 جلدی)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365.

ـــــــــــ ،الخلاف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1415 ق.

ـــــــــــ ،المبسوط فی فقه الامامیه، مکتبه المرتضویه.

ـــــــــــ ،النهایه فی المجرد الفقه و الفتاوی، بیروت چاپ دارالاندلس.

عاملی، محمد، نهایه المرام، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

علامـه حلی، حسـن بن یوسـف، تذکره الفقهاء، مکتبـه الرضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.

ـــــــــــ ،تلخیص المرام فی معرفه الاحکام، چاپ در سلسله الینابیع الفقهیه.

ـــــــــــ ،مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم،  مرکز نشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی،چاپ اول، 1417 ق.

علم الهـدی، سید مرتضـی، الانتصار، قم، منشورات الشریف الرضی، 1391 ق.

فاضـل لنکرانـی، محمـد، توضیـح المسـائـل، قـم، چاپخانة مهـر، چـاپ هفتم، 1374.

فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبدالله السّوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران المکتب المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.

فراهیدی، عبدالرّحمن خلیل بن احمد، کتاب العین، (دوره 8 جلدی)، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، دارالهجرة، چاپ دوم، 1409 ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، چاپ ششم، 1382.

ـــــــــــ ،حقوق مدنی: خانواده، تهران، نشر دادگستر، 1368.

کاشانی حنفی، علاء الدین ابی بکر بن مسعود، البدایع الصنایع فی ترتیب الشرایع، پاکستان، المکتبه الحبیبه، چاپ اول، 1409 ق.

کرکی، علی بن الحسین [محقق ثانی]، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسه آل بیت (ع) لاحیاء التراث، قم، چاپ دوم، 1415 ق.

کلینی رازی، ابی جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، (دوره 8 جلدی)، تحقیق علی اکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367.

گلپایگانی، محمد رضا، توضیح المسائل، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ هفتاد و سوم، 1413 ق.

لویس معلوف، المنجد فی اللغه و الاعلام، تهران، انتشارات اسماعیلیان، چاپ اول، 1362.

محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، (دوره 4 جلدی)، تهران، انتشارات استقلال، چاپ سوم، 1403 ق.

ـــــــــــ ،مختصر النافع، قم، مرکز الطباعه و النشر فی مؤسسه البعثه، چاپ دوم، 1416 ق.

محقق داماد، مصطفی، تحلیل فقهی حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم انسانی، چاپ هفتم، 1379.

مغنیه، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، کانون ثانی، چاپ هفتم، 1402ق.

مفیـد، محمد بن نعمـان، المقنعـه، قـم، مؤسسـه النشر الاسلامی، چاپ چهارم، 1417ق.

مناوی، محمد عبدالروؤف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، (دوره 6 جلدی)، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ق.

موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، تهران، منشورات مکتبه اعتماد الکاظم، چاپ ششم، 1407 ق.

مهرپور، حسین، مباحثی از حقوق زن از منظر حقوق داخلی، مبانی فقهی و موازین بین­المللی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1379.

نراقی، احمد بن محمد بن مهدی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، مشهد، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، 1419ق.

نووی، ابی زکریا محی الدین بن شرف، المجموع فی شرح التهذیب، دارالفکر.