دکان های غذایی و غذاهای آماده در ایران دوره اسلامی (قرن دوم تا هفتم هجری)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 47، شماره 2، اسفند 1394، صفحه 55-83   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i12.36461

نویسندگان

کبری نودهی^{* 1}؛ هادی وکیلی²

¹دانشگاه اصفهان

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ایران طی قرون دوم تا هفتم هجری یکی از دوره‌های پررونق تاریخی خود را پشت سر گذاشت. این رونق در ابعاد مختلف بروز کرد. یکی از این حوزه‌ها، حوزۀ اقتصاد و زندگی مادی مردم بود. به‌واسطۀ بهبود نسبی سطح درآمد اقشار مختلف مردم و رشد زندگی شهری و نیز تجربۀ سطح معینی از اقتصاد پولی، بازار در ایران با تحولاتی روبه‌رو و مشاغل جدیدی به آن اضافه شد؛ ازجمله، دکان‌هایی که مواد غذایی و غذا‌ها در آن به فروش می‌رسید. دکان‌هایی که به دلیل توجیه اقتصادی، گاه یک گروه از مواد غذایی مانند لبنیات را به صورت تخصصی در چندین مغازه می فروختند. علاوه‌بر فروش مواد خام، یکی دیگر از ویژگی‌های این تحول وجود دکان‌هایی بود که به تهیه و فروش غذا‌های آماده و تدارک مکانی برای صرف آن می‌پرداختند. این مقاله می‌کوشد بر اساس متون سده‌های دوم تا هفتم هجری، علل پیدایی و رونق این دکان‌ها را بررسی کند و نیز ویژگی‌‌ها و نوع محصولات آن‌‌ها را شرح دهد.

کلیدواژه‌ها

دکان‌های غذایی؛ خوراک؛ ایران دورۀ اسلامی

مراجع

ابن خلدون، عبدالرحمن، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1359.

ابن اخوه، محمد بن احمد، معالم القربه فی احکام الحسبه، ترجمه جعفر شعار، علمی فرهنگی، تهران، 1367.

ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمه علی محمد موحد، علمی فرهنگی، تهران، 1361.

ابن‌طقطقی، محمد بن احمد تاریخ فخری، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360.

ابن‌عربشاه، احمد بن محمد، عجایب المقدور و نوادر فی اخبار تیمور، ترجمه محمدعلی نجاتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1339.

ابن‌یمین فریومدی، دیوان اشعار، تصحیح حسینعلی باستانی‌راد، سنائی، تهران، 1344.

ابوروح، لطف الله بن ابی‌سعد، حالات و سخنان ابو سعید، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، سخن، تهران، 1384.

احسن، محمد مناظر، زندگی اجتماعی ایرانیان در عصر عباسیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، علمی فرهنگی، تهران،1380.

احوال و سخنان خواجه عبدالله احرار، تصحیح عارف نوشاهی، نشر دانشگاهی، تهران، 1380.

ادیب نطنزی، بدیع الزمان، المرقاه، تصحیح سیدجعفر سجادی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1346.

ارجانی، فرامرز بن خداداد، سمک عیار، تصحیح پرویز ناتل خانلری، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1347.

اسدی‌طوسی، علی‌بن‌احمد، لغت فرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، طهوری، تهران، 1356.

اسفزاری، معین‌الدین محمد الزمجی، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، به اهتمام محمد اسحاق، درپاسری، کلکته، بی‌تا.

اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک وممالک، به کوشش ایرج افشار، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، تهران، 1347.

افشار، ایرج، آشپزی در دوره صفوی، انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تهران،1360.

افلاکی، احمدبن اخی ناطور، مناقب العارفین، بی‌نا، آنکارا، 1959.

انصاری، عبدالله بن محمد، طبقات الصوفیه، تصحیح محمد سرور مولائی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1386.

بخاری، صلاح بن مبارک، انیس الطالبین و عده السالکین، تصحیح خلیل ابراهیم صاری اوغلی، به کوشش توفیق .ه. سبحانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1383.

بسحق اطعمه، احمد بن حلاج، کلیات بسحق اطعمه شیرازی، تصحیح منصور رستگار فسایی، میراث مکتوب، تهران، 1382.

بغدادی، ابن بطلان، تقویم الصحه، مترجم: ناشناس، تصحیح غلامحسین یوسفی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1350.

بلخی، جلال الدین محمد، دیوان شمس کبیر، تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر، طلایه، تهران، 1384.

بیغمی، محمدبن‌احمد، فیروزشاه‌نامه، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، چشمه، تهران، 1386.

بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، دانشگاه مشهد، مشهد، 1350.

بیهقی، علی ابن زید، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، اسلامیه، تهران، بی‌تا.

بیهقی، علی ابن زید، تتمه صوان الحکمه، ترجمه ناصر الدین منشی یزدی، خودکار و ایران، تهران، 1318.

تفلیسی، حبیش بن ابراهیم، قانون ادب، به اهتمام غلامرضا طاهر، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1350.

ثعالبی، منصور، لطائف المعارف، ترجمه و نگارش علی‌اکبر شهابی خراسانی، به نشر، مشهد، 1368.

جاروتی، عبدالمومن، مجموعه الفرس، به اهتمام عزیزالله جوینی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1356.

جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، تصحیح ویلیام ناسولیس، مولوی غلام عیسی و مولوی عبدالحمید، لیسی، کلکته، 1858.

جامی، عبدالرحمن، بهارستان، تصحیح ی. ادیب، صابر، تهران، 1369.

جرجانی، اسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، تصحیح محمدرضا محرری، فرهنگستان علوم پزشکی، تهران، 1382.

جرفادقانی، ناصح بن ظفر، ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1357.

حدودالعالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، دانشگاه تهران، تهران، 1340.

حسام خویی، مجموعه آثار حسام الدین خویی، تصحیح صغری عباس زاده، میراث مکتوب، تهران، 1379.

خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1347.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1372.

دهستانی، حسین بن اسعد، فرج بعد از شدت، تصحیح اسماعیل حاکمی، اطلاعات، تهران، 1364.

دهلوی، حسن، فوائد الفواد، تصحیح توفیق ه. سبحانی، زوار، تهران، 1385.

دهلوی، خواجه حسن، فوائد الفواد، تصحیح محمدلطیف ملک، روزنه، تهران، 1377.

رازی، زکریا، منافع الاغذیه ومضارها، ترجمه سید عبدالعلی علوی نائینی، تابان، تهران، 1343.

رازی، نجم‌الدین، مرصاد العباد من المبدا الی المعاد، به اهتمام حسین حسینی نعمت اللهی، سنائی، تهران، بی‌تا.

روزبهان ثانی، ابراهیم بن صدر، تحفه اهل عرفان، تصحیح جواد نوربخش، یلدا قلم، تهران، 1383.

سراج، منهاج، طبقات ناصری، تصحیح عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران، 1363.

سعدی، گلستان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، صفی‌علی شاه، تهران، 1346.

سعدی، بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، خوارزمی، تهران، 1359.

سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372.

سمنانی، علاءالدوله، مصنفات فارسی، تصحیح نجیب مایل هروی، علمی و فرهنگی، تهران، 1383.

سنایی، مجدود بن آدم، حدیقه الحقیقه، تصحیح مدرس رضوی، دانشگاه تهران، تهران، 1383.

عطار نیشابوری، فریدالدین، الهی نامه، اسلامیه، تهران، 1355.

عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الاولیا، در، تهران، 1384.

عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکره الاولیا، تصحیح رینولد نیکلسون، مطبعه لیدن، لیدن، 1905.

علیشیرنوایی، میرنظام‌الدین، مجالس النفائس، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، ترجمه سلطان محمد فخری هراتی و حکیم محمدشاه قزوینی، تهران، 1363.

علی‌صفی، فخرالدین، لطائف الطوائف، به اهتمام احمدگلچین معانی، اقبال، تهران، 1352.

غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، ترجمه حسین خدیوجم، علمی فرهنگی، تهران، 1386.

غزنوی، سدید الدین، مقامات ژنده پیل، تصحیح حشمت موید، علمی فرهنگی، تهران، 1384.

فخرمدبر، محمد بن منصور، آداب الحرب والشجاعه، به اهتمام محمد سرور مولائی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1354.

فرائد السلوک، تصحیح نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، پاژنگ، تهران، 1368.

فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، قطره، تهران، 1373.

فطوره‌چی، مینو، سیمای جامعه درآثار سنایی، امیرکبیر، تهران، 1384.

قاضی ابویوسف، کتاب الخراج، ترجمه میرعلی اصغر شعاع، وزارت مالیه، تهران، 1355.

قزوینی، زکریا بن محمد، آثارالبلاد واخبار العباد، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، اندیشه جوان، تهران، 1366.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن، رساله قشیریه، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1345.

قواس غزنوی، فخرالدین مبارکشاه، فرهنگ قواس، به اهتمام نذیر احمد، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1353.

قوام فاروقی، ابراهیم، شرفنامه منیری یا فرهنگ ابراهیمی، تصحیح حکیمه دبیران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1385.

کردی نیشابوری، ادیب یعقوب، کتاب البلغه، تصحیح مجتبی مینوی و فیروز حریرچی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1355.

کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه، غلامرضا رشید یاسمی، ابن سینا، تهران، 1331.

کلاویخو، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب نیا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1344.

کولن، ژ.س. «بقال»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1376.

مباشری، محبوبه، فرهنگ عامه در مثنوی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1387.

مجد خوافی، روضه خلد، تصحیح محمود فرخ، به کوشش حسین خدیوجم، زوار، تهران، 1345.

محمد بن منور ، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی‌سعید، الیاس میرزا بوراغانسکی، پطرزبورگ، بی‌تا.

محمود بن عثمان، مفتاح الهدایه و مصباح العنایه، تصحیح منوچهر مظفریان، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران،1380.

مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، طهوری، تهران، 1336.

مستوفی، حمدالله بن ابی بکر، ذیل تاریخ گزیده، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، تهران، 1372.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1347.

مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، تهران، 1379.

مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، شرکت مولفان و مترجمان، تهران، 1361.

منفرد، افسانه، «دکان»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1391.

مولوی، جلال‌الدین، فیه ما فیه، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، نگاه، تهران، 1386.

میدانی، احمد بن محمد، السامی فی الاسامی، به کوشش محمد دبیرساقی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1354.

ناصرخسرو، سفرنامه، تصحیح محمد دبیر سیاقی، زوار، تهران، 1359.

نخجوانی، محمد بن هندوشاه، صحاح الفرس، به اهتمام عبدالعلی طاعتی، بنگاه ترجمه و نشرکتاب، تهران، 1355.

نرشخی، ابوبکر، تاریخ بخارا، ترجمه ابو نصر احمد بن محمد بن قبادی، تصحیح مدرس رضوی، سنائی، تهران، بی‌تا.

نظامی گنجوی، هفت پیکر، به کوشش حسین پژمان بختیاری، پگاه، تهران، 1370.

وکیلی، هادی و کبری نودهی، «آداب خوراک در ادبیات عارفان و صوفیان ایران»، ادیان و عرفان، دوره 44، ش2، زمستان 1390، ص 127-142.

هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابد، سروش، تهران، 1384.

هروی، سیف بن محمد بن یعقوب، تاریخ نامه هرات، تصحیح محمد زبیر الصدیقی، به اهتمام خان بهادر خلیفه محمد اسدالله، بپتست، کلکته، 1943.

هروی، قاسم بن یوسف، ارشاد الزراعه، به اهتمام محمد مشیری، دانشگاه تهران، تهران، 1346.

همدانی، احمد بن محمد، مختصر البلدان، ترجمه ح.مسعود، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1349.

یوسفی فر، شهرام و معصومه یدالله‌پور، «برررسی تحولات کارکردی بازار آمل از گذشته تا کنون»، پژوهشهای انسان شناسی ایران، سال اول، شماره دوم، 1390، صص56-29.

یوسفی‌فر، شهرام، تاملاتی بر زندگی شهری و روستایی ایران در سده‌های میانه، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره126، 1387، صص8-25.