درآمدی بر موانع جغرافیایی گسترش مذهب اسماعیلی در مغرب عهد فاطمی (297-362ق)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 47، شماره 2، اسفند 1394، صفحه 109-135   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v47i12.56885

نویسندگان

زینب فضلی^* ؛ احمد بادکوبه هزاوه؛ علی بیات

دانشگاه تهران

چکیده

در بررسی ناکامی فاطمیان در گسترش و تثبیت مذهب اسماعیلی در مغرب، تأثیر و نقش عوامل جغرافیایی، به‌رغم اهمیت مورد توجه واقع نمی‌شود. پژوهش حاضر سعی دارد با عنایت به ارتباط وثیق میان پدیده‌ها و رویدادهای تاریخی با عوامل جغرافیایی(اعم از طبیعی، انسانی، مذهبی و سیاسی)، نقش و تأثیر این دسته از عوامل را در فراگیر نشدن مذهب اسماعیلی در مغرب عهد فاطمی مورد تبیین قرار دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که وسعت سرزمینی، موانع محیطی و جغرافیایی مغرب، همانطورکه مدتها از سیطره مسلمانان در دوره فتوح ممانعت به عمل آورد، تسلط فاطمیان بر شئون آن برای زمینه سازی جهت تثبیت مذهب اسماعیلی را هم ناممکن نمود. این در حالی بود که جغرافیای انسانی‌، ‌مذهبی و نیز سیاسی مغرب در دوره پیشافاطمی به گونه‌ای تثبیت شده بود که هر کدام از گروههای مذهبی سنی(مالکی‌ و ‌حنفی)، خوارج(صفری و اباضی) و نیز برخی گروه‌های شبه اسلامی مثل برغواطه قلمرو سرزمینی خاص خود را داشتند.علاوه بر این، فاطمیان با ناتوانی در ایجاد تقسیمات اداری‌ـ‌جغرافیایی مطلوب خود، نتوانستند اداره مناطق مختلف مغرب را تحت کنترل خود درآورند.از این رو، عوامل جغرافیایی نیزمی‌توانند از جملۀ موانع اشاعه مذهب اسماعیلی در مغرب عهد فاطمی مورد توجه قرار گیرند.

کلیدواژه‌ها

فاطمیان؛ مذهب اسماعیلی؛ مغرب عهد فاطمی؛ جغرافیای مذهبی مغرب

مراجع

ابن‌اثیر، عز الدین أبو الحسن على بن ابى الکرم، ، الکامل فی التاریخ ، دار صادر و دار بیروت، ، بیروت،1385ق/1965م، 1411ق/1991م.

ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، وضع حواشیه شمس الدین احمد، دارالکتب العلمیة،بیروت، 1416ق‌/1996م.

ابن‌حماد صنحاجی،ابوعبدالله محمد، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، امطبعة جول کربونل، لجزائر، 1246ق.

ابن‌حوقل، ابوالقاسم، صورة الارض، دارصادر(افست)، بیروت، 1938م.

ابن‌خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوى الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، دار الفکر، بیروت، 1408ق/1988م.

إدریس عمادالدین، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار، تحقیق محمد الیعلاوی، دار الغرب الاسلامی،بیروت، 1985م.

ابن‌عذاری المراکشی، البیان المغربفی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق و مراجعه ج. س. کولان و إ. لیفی پروفنسال، دارالثقافة، بیروت، 1983م.

ابن‌ظافر، جمال‌الدین علی، أخبار الدول المنقطعة دراسة تحلیلیة للقسم الخاص بالفاطمیین، مع مقدمة و تعقیب أندریه فرّیه، مطبوعات المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة، القاهرة،1972م.

ابن‌فضل‌الله العمری، شهاب الدین احمد بن یحیى، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، المجمع الثقافی، ابوظبی، 1423ق.

اسماعیل،عبدالرزاق محمود، «المالکیة و الشیعة بافریقیة إبان قیام الدولة الفاطمیة»،المجلة التاریخیة المصریة، 23(1976م)، 73-106.

بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، الفرق بین الفرق، دراسته و تحقیق محمد عثمان الخُشت، مکتبة ابن‌سینا، القاهرة، 1409ق‍/1988م.

بکری، ابوعبید، المسالک و الممالک، حقّقه و قدّم له اُدریان فان لیُوفن و أندری فیری، دالغرب الاسلامی، بیروت، 1992م.

بل، آلفرد، الفرق الاسلامیة فی الشمال الأفریقی، ترجمه عن الفرنسیة عبدالرحمن بَدوی، دار الغرب الاسلامی، بیروت،1987م.

بلاذری، أبو الحسن أحمد بن یحیى، فتوح البلدان فتوح،دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1988م.

بوطالب، محمد نجیب، جامعه‌شناسی قبیله در مغرب عربی(اسلامی)، ترجمه عبدالله ناصری طاهری و عزیزه رحیم‌زاده، نشر کتاب توت، تهران، 1390.

بیضون، ابراهیم، الدولة العربیة فی اسبانیا من الفتح حتى سقوط الخلافة، دارالنهضة العربیة للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت،1980م.

پلانهول، ژاویه، مبانی جغرافیایی تاریخ اسلام، ترجمه عبدالله ناصری طاهری، پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران، 1390.

جودکی، حجت الله، «نیاز فاطمیان به ساختن مهدیه»، شماره 4، بهار 1376، 121ـ130.

جودة، حسنین جودة، قارة افریقا دراسات فی الجغرافیا الاقلیمیة، الاسکندریة، دار‌المعرفة الجامعة، 2000م.

جوذری، ابوعلی منصور العزیزی، سیرة الأستاذ جوذر و به توقیعات الأئمة الفاطمیین، تقدیم و تحقیق محمد کامل حسین و محمد عبدالهادی شعیرة، دارالفکر العربی، القاهرة، 1954م.

حاجری، محمد طه، مرحلة التشیع فی المغرب العربی و أثرها فی الحیاة الأدبیّة، دارالنهضة العربیة، بیروت، 1403ق/1983م.

حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، و مصر، و سوریة و بلاد العرب، مکتبة النهضة المصریة، القاهرة، 1988م.

حمیری، محمد بن عبد المنعم، الروض المعطار فى خبر الاقطار، حقّقه إحسان عبّاس، مکتبة لبنان، بیروت، 1984م.

دشراوی، الخلافة الفاطمیة بالمغرب(296-365ق/909-976م) التاریخ السیاسی و المؤسسات، نقله الی العربیة حمّادی السّاحلی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1994م.

زبیب، نجیب، دولة التشیع فی بلاد المغرب، دار الأمیر للثقافة و العلوم، بیروت، 1993م./1413ه‍.

زغلول عبدالحمید، سَعْد، تاریخ المغرب العربی، نشأه المعارف بالاسکندریة، الاسکندریة، 1979م.

سالم، عبدالعزیز، تاریخ المغرب فی العصر الاسلامی، مؤسسة شباب الجامعة، اسکندریة، 1982م.

شکوئی، حسین، فلسفه جغرافیا، انتشارات گیتاشناسی، تهران،1383ش.

عبدالمولی، محمد احمد، القُوی السّنیة فی المغرب من قیام الدولة الفاطمیة الی قیام الدولة الزیدیة(29۶-۳۶۱ ق/ ۹۰۹-972م، دارالمعرفة الجامعیة، اسکندریة، 1985م.

عودی، ستار، تاریخ دولت اغلبیان در افریقیه و صقلیه، امیر کبیر، تهران، 1385.

قاضی نعمان، رسالة افتتاح الدعوة، تحقیق فرحات الدشراوی، تونس، الشرکة التونسیة للتوزیعو دیوان المطبوعات الجامعیة، الجزائر، 1986م.

قائم مقامی، جهانگیر، «بحثی دربارۀ مفهوم جغرافیای تاریخی»، مجله بررسی‌های تاریخی، شماره چهل، مراد و شهریور 1351، 11-22.

قلقشندی، احمد بن علی، صبح الأعشی فی صناعة الانشاء، شرحه و علّق علیه و قابل نصوصه محمد حسین شمس‌الدین ،دار الکتب العلمیة، بیروت، بی‌تا.

کردی، رضا، تاریخ سیاسی خوارج شمال آفریقا، سمت،تهران، و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1389.

گوردون ایست، دابلیو، تاریخ در بستر جغرافیا، ترجمه حسین حاتمی نژاد و حمیدرضا پیغمبری، پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران، 1392.

لقبال، موسی، دور الکتامة فی تاریخ الخلافة الفاطمیة، الشرکة الوطنیة النشر و التوزیع، الجزائر،1979م.

لومبارد، موریس، جغرافیای تاریخی جهان اسلام، ترجمه ع. طاهری ناصری و سمیه سادات طباطبایی، پژوهشکده تاریخ اسلام،تهران، 1390.

لئون افریقی، حسن بن محمد الوزان، وصف افریقا، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجیی و محمد الأخضر، دارالغرب الاسلامی، بیروت،1983م.

مجدوب، عبدالعزیز، الصراع المذهبی بافریقیة الی قیام الدولة الزیریة، تقدیم علی الشابی، الدار التونسیة للنشر، تونس، 1985م.

مراکشی، الکاتب، الاستبصار فى عجائب الامصار، نشر و تعلیق سعد زغلول عبدالحمید، دارالشئون الثقافیة العامة، آفاق عربیة، بغداد، بی‌‌تا.

معمر، علی یحیی، الاباضیة فی موکب التاریخ، مکتبة وهبیة،القاهرة، 1964م.

مقدسی، أبو عبد الله محمد بن أحمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، مکتبة مدبولى، القاهرة، الطبعة الثالثة،1411ق/1991م.

مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمة الفاطمیة الفاطمیین الخلفاء، تحقیق جمال‌الدین الشیال، المجلس الأعلی للشئون الإسلامیة، القاهرة، 1387ق/1967م.

مکناسی، احمد بن القاضی، جذوة الاِقتباس فی ذکر من حلَّ من الأعلام مدینة فاس، دار المنصور للطباعة و الوراقة، الرباط، 1973م.

مؤنس، حسین، اطلس تاریخ الاسلام، الزهراء للإعلاء العربی، القاهرة، 1407ق/1987م.

مؤنس، حسین ،فتح العرب للمغرب، مکتبة الثقافة الدینیة، القاهرة، 1947م.

مؤنس، حسین ، تاریخ المغرب و حضارته، العصر الحدیث، بیروت، 1412ق/1992م.

ناصری طاهری، عبدالله، مقدمه‌ای بر تاریخ سیاسی و اجتماعی شمال آفریقا، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،تهران، 1375.

نبئی، ابوالفضل، «روش تحقیق تاریخ از جغرافیا»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، تابستان 1365، 122-141.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبد الله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، 1995م.

یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، البلدان، وضع حواشیه محمد أمین ضنّاوی، دارالکتب العلمیة، بیروت 1422ق.

Baker, Alan R. H., Geography and History Bridging the Divide,Cambridge,Cambridge Studies in Historical Geography, 2003.

Brett, Michael, “Arab conquest and rise of Islam in North Africa”, The Cambridge history of Africa, vol. 2, p. 490-555, ed. J. D. Fage and Roland Oliver, Cambridge, Cambridge University Press, 2002.

Callot, Y. “al-SaÈr§"”EI2, vol. viii.

Daftary, Farhad, The Isma'ilis:their history and doctorins, Cambridge,Cambridge University Press, 2007.

Diarra, S., “Historical georaghy: physical aspects”,Genera history of Africa, p. 316-332, vol. i, p. 348-358, ed. J. Ki-Zerbo, Berkely, Uiversity of California Press& UNESCO, 1981.

Hrbek, I., “Africa in context of world history”,Genera history of Africa, vol. iii, p. 1-30, ed. M. Elfasi, Berkely, Uiversity of California Press& UNESCO, 1988.

Ki-Zerbo, J., “The interdisciplinary methods adopted in this study”,General history of Africa, vol. i, p. 348-358, ibid.

Laroui, Aballah, The history of the Maghrib an interpretive essay, tarnlated by Ralph Manheim,Princeton, Princton University Press, 1977.

Le Tourneau, R., “North Africa to the sixteenth century”, Cambridge History of Islam, vol. 2a, p. 211-237, Cambridge, Cambridge University Press, 2008.

Le Tourneau, R, “Barghaw§ãa”, EI2, vol. i.

Madelung, Wilferd, “Some Notes on Non-Ismā'īlī Shiism in the Maghrib”, Studia Islamica, No. 44 (1976), pp. 87-97

Madelung, Wilferd, “Isma#Êliyya”, EI2, vol. iv.

Pellat, Ch., “Barbars”, EI2, vol. i.

Takle,John A., “Historical Geography: focus on the ‘Geography past’ and ‘Geography place’”, Environmental Review: ER, Vol. 4, No. 2 (1980), pp. 2-5.

Walker, Paul E,Exploring an Islamic Empire: Fatimid History and its Sources, I.B.Tauris Publishers, London-New York, The Institute of Ismaili studies, 2002.

“What is historical geography”, Geography, Vol. 17, No. 1 (MARCH, 1932), pp. 39-45.

Yver, “Awr§s”, EI2, vol. i.

Yver, G., “Berbers”, EI2, ibid.

Yver, G, “Maghrib”, EI2, vol. v.