تحلیل فقهی وضعیت ید امین در حالت ترک تقصیر

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 5، دوره 43، شماره 2 - شماره پیاپی 87، دی 1390   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.11096

نویسندگان

مهدی شعبانی^{* 1}؛ محمّدتقی فخلعی²

¹دانش آموخته فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از نظر مسئولیت مدنی، ‌اصل اولی در استیلا بر مال دیگری ضمان و یکی از استثناهای آن ید امین است. امین، ‌تا هنگامی که مرتکب تعدی و تفریط (‌تقصیر) نشود، ضامن نقص یا تلف مال مورد امانت نیست. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که در صورتی که امین پس از ارتکاب تقصیر، با توبه‌ای حقوقی به امانت‌داری مورد تعهد خود باز گردد، ‌آیا از ضمان حال تقصیر برائت می‌یابد یا خیر. این بحث با نگاه به ماهیت امانی برخی از عقود معین، ‌اهمیت بسیاری می‌یابد که ثمرۀ آن در این جستار مورد تأکید واقع شده است. در این مقاله، با عنایت به بار کاربردی این مسألۀ فقهی– حقوقی کوشش شده است که دیدگاههای سه گانۀ فقهای امامیه و ادلۀ آنها طرح و ضمن بیان برخی از گزاره‌های فقهی مؤثر در باب ضمان و امانت ‌که در حل مسأله مؤثرند، ادلۀ هر سه نقد و ارزیابی شود و سرانجام، پاسخ پرسش یاد شده با توجه بیشتر به بعد عرفی مسأله و داوری عقلا در برابر خواننده قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

امین؛ تعدی و تفریط؛ ضمان ید؛ قاعدۀ استیمان؛ عقود امانی؛ اذن

مراجع

 

قرآن کریم

آل کاشف الغطاء، محمد حسین؛ تحریر المجله، ‌‌نجف، المکتبۀ المرتضویۀ، 1359ق.    

ابن ابی جمهور احسایی، ‌محمد بن زین الدین؛ عوالی اللئالی، ‌مجتبی عراقی (‌محقق)،   قم، سید الشهداء، 1403 ق.

ابن ادریس، ‌محمد بن احمد؛ السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1410 ق.

ــــــــــــــــــ؛ مستطرفات السرائر، قم، ‌مؤسسۀ نشر اسلامی، 1411 ق.

ابن بابویه، ‌محمد بن علی؛ ‌من لا یحضره الفقیه، علی اکبر غفاری (مصحح)، قم، ‌مؤسسۀ نشر اسلامی.

ابن رجب حنبلی؛ ‌القواعد فی الفقه الاسلامی، ‌سعد طه عبد الروف (‌مصحح )، قاهره،  مکتبة الکلیات الازهریۀ، 1392 ق.

ابن قدامه، عبدالرحمن بن احمد؛ الشرح الکبیر، بیروت، ‌دارالکتاب العربی.

ابن قدامه، عبدالله بن احمد؛ المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی. 

اردبیلی، ‌احمد بن محمد؛ مجمع الفائدة و البرهان، قم، جامعۀ مدرسین. 

انصاری،‌ مرتضی؛ فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419 ق.

ــــــــــــــــــ؛  کتاب المکاسب، قم، ‌مجمع الفکر الاسلامی، 1417 ق.

بجنوردی، ‌حسن؛ القواعد الفقهیه، قم،‌ نشر الهادی، 1410 ق.

بحرانی ، یوسف بن احمد؛ الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1364. 

بروجردی، حسین؛ جامع الحادیث الشیعه، قم، 1411 ق.

بروجردی، مصطفی؛ مضاربه از نظر فقهای شیعه، قم، ‌دارالکتب الاسلامیه، 1373 ش.

 بهبهانی، وحید؛ حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم،‌ مؤسسۀ  علامه مجدد وحید بهبهانی، 1417 ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر؛ ‌فلسفه حقوق مدنی، کتابخانه گنج دانش،‌ تهران، 1380ش.

حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین، یوسف عبدالرحمن المرعشی (‌محقق )،‌ چاپ با فهرست احادیث.

حر عاملی، محمد بن حسن؛ تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم،  مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام، 1414ق.

حسینی خوانساری، احمد؛ جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، علی اکبر غفاری (مصحح)، تهران، مکتبة الصدوق، 1405 ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح؛ العناوین الفقهیه، قم، ‌مؤسسۀ  نشر اسلامی، 1418 ق.

حکیم، محسن؛ مستمسک العروه الوثقی، قم، کتابخانۀ آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1404ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف؛ ‌ارشاد الاذهان،‌ قم، مؤسسۀ  نشر اسلامی، ‌1410ق.

ــــــــــــــــــ ؛ تذکرۀ الفقهاء،‌ تهران، المکتبة المرتضویۀ.

ــــــــــــــــــ ؛ قواعد الاحکام، قم، ‌مؤسسۀ نشر اسلامی، 1418 ق.

حمیری، عبدالله بن جعفر؛ قرب الاسناد، قم، مؤسسۀ آل البیت، 1413 ق.

خراسانی، محمد کاظم بن حسین؛ کفایة الاصول، قم، ‌مؤسسۀ آل بیت، 1409ق.

خمینی، روح الله؛ الاستصحاب، تهران، ‌مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1375ش.

ــــــــــــــــــ ؛ تحریر الوسیله،  نجف، دارالکتب العلمیه، 1390ق.

خواسناری نجفی، موسی؛ منیة الطالب فی شرح المکاسب (تقریر بحث میرزای نایینی)، قم، ‌مؤسسۀ نشر اسلامی، 1418ق.

 خویی، ابوالقاسم؛ ‌کتاب المضاربه، قم، ‌لطفی، 1408 ق.

ـــــــــــــــــــــ؛ منهاج الصالحین ،  ،‌قم ، مدینة العلم 1410 ق

محقق داماد، مصطفی؛ قواعد فقه( بخش مدنی) ، تهران ، ‌مرکز نشر علوم اسلامی ، 1383 .

 روحانی، محمد صادق؛ زبدة الاصول ، قم ، مؤسسۀ امام صادق (ع) ، 1412 ق

سبحانی، جعفر؛ الوسیط فی اصول الفقه ، قم ، مؤسسۀ امام صادق (ع) ، 1384 .

سجستانی، عبدالله بین سلیمان؛ سنن ابی داود ، قم ، دارالفکر ، 1410 ق

سیستانی، علی؛ منهاج الصالحین  ، قم ، ‌کتابخانه  آیت الله العظمی سیستانی ، 1414 ق

شهید اول، محمد بن علی؛ ‌اللمعةالدمشقیة ، قم ، دارالفکر ، 1411 ق

شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ شرح اللمعة ، نجف ، منشورات جامعه دینی 1410 ق

ــــــــــــــــــــــــــ؛ مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام ، قم ، مؤسسۀ  معارف اسلامی 1414 ق

طباطبایی، علی بن محمد علی؛ ریاض المسائل ، قم ، مؤسسۀ نشر اسلامی ، 1419ق

طوسی، ‌محمد بن حسن؛ تهذیب الاحکام ‌، تهران، دارالکتب الاسلامیه ، 1365 

ــــــــــــــــــــــــ؛ المبسوط فی فقه الامامیه ، تهران، المرتضویه ،‌1388 ق .

عبده بروجردی، ‌محمد؛ ‌حقوق مدنی ، ‌تهران ،کتابخانه  گنج دانش ،‌1380 .

عراقی، ضیاء‌الدین؛‌ نهایة الافکار ،‌محمد تقی بروجردی نجفی (‌مقرر )‌ ، قم ، مؤسسۀ نشر اسلامی ، 1405 ق

قمی، علی بن محمد؛ ‌جامع الخلاف و الوفاق، قم  ، مؤسسۀ زمینه سازان ظهور امام عصر (عج) ، 1379

کاتوزیان، ناصر؛ حقوق مدنی تهران ، ‌شرکت بهمن برنا مدرس ،‌‌1387 

کرکی، ‌علی بن حسین؛ جامع المقاصد فی شرح القواعد ، قم ، ‌مؤسسۀ آل البیت، 1410ق.

کلینی،‌ محمد بن یعقوب؛ الکافی،‌ قم، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

مشکینی اردبیلی، علی؛ ‌اصطلاحات الاصول، قم، ‌نشر الهادی، 1371  

مکارم شیرازی، ناصر؛ ‌انوار الاصول، قم، نسل جوان، 1373ش.

ــــــــــــــــــ ؛  القواعد الفقهیه، ‌قم، ‌مدرسۀ امام امیر المؤمنین (ع)، 1411ق.

نایینی، ‌محمد حسین؛ فوائد الاصول، محمد علی کاظمی خراسانی (مقرّر)، قم، مؤسسۀ  نشر اسلامی، 1404 ق.

نجفی، محمد حسن؛‌ جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ‌تهران، دارالکتب الاسلامیۀ، 1394ق.

نوری، حسین بن محمد تقی؛ مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۀ آل البیت، 1408ق.

نوری، فضل الله؛ قاعدة ضمان الید، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1414 ق.

واعظ الحسینی، محمد سرور؛‌ مصباح الاصول ( تقریر بحث آیت الله ابوالقاسم خویی)، ‌قم، کتابخانۀ داوری،1417 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم؛ حاشیة المکاسب، چاپ سنگی، قم، مؤسسۀ  اسماعیلیان، 1378ق.

ــــــــــــــــــ ؛  العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة العلمی للمطبوعات، 1409ق.

ــــــــــــــــــ؛ العروة الوثقی (محشی)، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی ، 1420ق.

ــــــــــــــــــ ؛  ‌تکملة العروۀ، مصحح محمد حسین طباطبایی.