مواضع مدرسیان عثمانی در قبال مسألة تشیع در آناتولی و یورش یاووز سلیم به ایران

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 96، آبان 1395، صفحه 27-52   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v0i0.38843

نویسنده

مهدی عبادی^*

دانشگاه پیام نور

چکیده

از زمان ظهور دولت شیعی صفوی در ایران، تشیع علاوه بر آ‌ل عثمان به مساله‌ای جدی و مهم برای طبقۀ علما و مدرسیان قلمرو این دولت تبدیل شد. نفوذ معنوی خاندان صفوی در میان بخش قابل توجهی از ساکنان آناتولی در این مقطع زمانی، ناظران مدرسی را به این نتیجه رسانده بود که این سرزمین در آستانه تغییر مذهب از تسنن به تشیع قرار گرفته است. در شرایطی که این مهم به معنی بی‌نتیجه بودن فعالیتهای تبلیغی و مدرسی ادوار پیشین بود، راه‌حل عاجل از نظر قاطبۀ این مدرسیان برخورد خشونت‌آمیز و تقابلی از سوی دولت عثمانی با گروه‌های هوادار صفویان در آناتولی بود. از این رو، مدرسیان مشهور و تأثیرگذار درصدد برآمدند با ایجاد جو روانی و تبلیغی و نیز با بهره‌گیری از صدور فتاوای ضد شیعی‌ـ‌صفوی، دولت عثمانی را به تقابل نظامی با شیعیان آناتولی و صفویان برانگیزانند. به رغم همه این تلاشها، بایزید دوم از ستیز مستقیم با دولت نوپای صفوی روی برتافت و ضمن برخورد با برخی مظاهر شیعی، محدودیت‌هایی را برای هواداران صفویان و شاه اسماعیل به وجود آورد. اما با روی کار آمدن سلیم اول و انگیزه‌های سیاسی و شخصی او برای جدال با شیعیان و صفویان برای تثبیت قدرت خود، اوضاع را به گونه‌ای پیش برد که مدرسیان توانستند با کنش‌های خود زمینه لازم را برای یورش نظامی عثمانی به ایران و شیعیان فراهم آورند. بر این اساس بخشی از دلایل وقوع جنگ چالدران را باید در موضع‌گیری‌های مدرسیان در قبال رشد گرایش‌های شیعی در آناتولی و ظهور دولت شیعی صفوی جستجو کرد.

کلیدواژه‌ها

تشیع در آناتولی؛ مناسبات عثمانی؛ صفوی، مدارس عثمانی؛ سلیم اول؛ فتاوای ضد شیعی؛ جنگ چالدران

مراجع

ابن‌الحنبلی، رضی‌الدین محمد بن إبراهیم بن یوسف الحلبی، درّ الحبب فی تاریخ أعیان حلب، حقّقه محمود حمد الفاخوری و یحیى زکریا عبّارة، منشورات وزارة الثقافة، دمشق، 1972م.

ابن‌طولون الصالحی الدمشقی، شمس الدین محمد بن علی، مفاکهة الخلّان فی حوادث الزمان، وضع حواشیه خلیل المنصور، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1418ق/1998م.

ابن‌عماد حنبلی، شهاب‌الدین ابوالفلاح عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دار ابن‌کثیر، دمشق و بیروت، 1406ق/1986م.

ابن‌کمال (کمال پاشازاده)، احمد بن شمس‌الدین، خمس رسائل فى الفرق و المذاهب، تحقیق سید باغچوان، دار السلام للطباعة والنشر والتوزیع والترجمة، القاهرة‌ـ‌الإسکندریة، 2005م.

اسپناقچى پاشازاده، محمد عارف، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، تصحیح رسول جعفریان، انتشارات دلیل، 1379ش.

اوروج‌بک بن عادل القزّاز کاتب الادرنوی، تواریخ آل‌عثمان، فرانتس بابینغه‌ر اشبو طبعک تصحیحنه و تطبیقنه باقمشدر، شرق کتبخانه‌سی، هانوفر، 1343ق/1925م.

اولیاء چلبی، محمد ظلی ابن درویش، سیاحتنامه، طابعی احمد جودت، اقدام مطبعه‌سی، 1314-1318ق.

بدلیسی، ادریس بن حسام الدین، هشت بهشت، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 8762، به کتابت محمد معصوم زنوزی در سنه 1084.

بدلیسی، ادریس بن حسام الدین، سلیم شاهنامه، به اهتمام حجابی قیرلانقیج (رساله دکتری)، دانشگاه آنکارا، آنکارا، انستیتوی علوم اجتماعی، 1995.

بدلیسی، ادریس بن حسام الدین، قانون شاهنشاهی، تصحیح عبدالله مسعودی آرانی، میراث مکتوب، تهران، 1387ش.

بلیغ افندی بروسه‌وی، السید اسماعیل، کلدستۀ ریاض عرفان و وفیات دانشوران (تاریخ بروسه)، خداوندکار ولایتی مطبعه‌سی، بروسه، 1302ق.

بهشتی، سنان چلبی، تواریخ آل‌عثمان، چاپ نسخه‌برگردان تحت عنوان: Die chronik des Ahmed SinanCelebigennantBihisti : einequellezur geschichte des Osmanischenreichesunter Sultan Bayezid II,von Brigitte Moser, München, Dr. Dr. Rudolf Trofenik, 1980.

تاجی‌زاده سعدی چلبی، منشآت، باهتمام نجاتی لوغال و عدنان اَرزی، مطبعۀ استانبول، استانبول، 1956م.

تواریخ آل عثمان [مجهول‌المؤلف]:Die altosmanischenanonymen,in text und übersetzung herausgegeben von Friedrich Giese, Breslau, ImSelbstverlage Breslau XVI, 1922.

خنجی، فضل‌الله بن روزبهان، تاریخ عالم‌آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1382ش.

خواجه سعدالدین افندی، تاج التواریخ، استانبول، مطبعۀ عامره، 1279-1280.

روحی، تواریخ آل‌عثمان (تاریخ روحی): “RuhiTarihi Oxford Ntjshast”, Belgeler, c. XlV, sa. 18 (1992).

سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام: تاریخ و جغرافیا لغاتی و تعبیر اصلحه کافۀ اسماء خاصه‌یی جامعدر، مهران مطبعه‌سی، استانبول، 1306ق.

سومر، فاروق، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعۀ دولت صفوی، ترجمۀ احسان اشراقی و محمد تقی امامی، نشر گستره، تهران، 1371ش.

صولاق‌زاده، محمد همدمی چلبی، تاریخ صولاق‌زاده، محمو‌دبک مطبعه‌سی، استانبول، 1297ق.

طاشکُپری‌زاده، أحمد بن مصطفی، الشقائق النعمانیة فی العلماء الدّولة العثمانیة، دارالکتب العربی، بیروت، 1395ق/1975م.

عاشق‌پاشازاده، احمد، تواریخ آل‌عثمان، مطبعۀ عامره، استانبول، 1332ق.

عاشق‌چلبی، مشاعر الشعراء: عاشق چلبی تذکره‌سی، گ. م. مردیث اونس طرفندن نشر اولنمشدر [چاپ نسخه‌ برگردان]، لوندره، 1971م.

عبادی، مهدی، «بحران مشروعیت سلیم اول و ارتباط آن با جنگ چالدران»، تاریخ و تمدن اسلامی، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار و تابستان 1393، 141-185.

الغزی، کامل بن حسین بن مصطفی بالی الحلبی، نهر الذهب فی تاریخ حلب، مطبعة المارونیة، حلب، 1952م.

فریدون‌بک، احمد، منشآت السلاطین، مطبعۀ عامره، استانبول، 1274ق.

فلسفی، نصرالله، «چالدران»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال اول، شماره 2(دی 1332)، 50- 127.

قره‌چلبی‌زاده، عبدالعزیز، کتاب سلیماننامه، بولاق مطبعه‌سی، بولاق، 1248ق.

قنالی‌زاده، حسن چلبی، تذکرة الشعراء: yay. haz. İbrahim Kutluk, Ankara, TürkTarihKurumu, 1978

کاتب چلبی، حاجی خلیفه مصطفى بن عبدالله القسطنطینی، سُلَّمُ ‌الوُصُول اِلی طَبقاتِ الفُحُول، أشراف و تقدیم أکمل‌الدین احسان‌اوغلی، تحقیق محمود عبدالقادر الأرناووط، استانبول، مرکز الأبحاث للتاریخ و الفنون و الثقافة الأسلامیة، 2010م.

أکمل‌الدین احسان‌اوغلی، تقویم‌التواریخ، ابراهیم متفرقه، قسطنطنیه، 1146ق.

لطفی پاشا بن عبدالله عبدالحی، تواریخ آل عثمان، مصحح و محشیسی عالی، مطبعۀ عامره، استانبول، 1341ق.

لطیفی، عبداللطیف چلبی لطیفی (قسطمونیلی لطیفی)، تذکرۀ لطیفی، طابع و ناشری احمد جودت، اقدام مطبعه‌سی، درسعادت، 1314ق.

مجدی، محمد مجدالدین ادرنوی، ترجمۀ شقائق (حدائق الشقائق)، مطبعۀ عامره، استانبول، 1269ق.

منجم‌باشی، احمد بن لطف‌الله، صحائف الاخبار فی وقایع الاعصار، ندیم افندیک ترجمه‌سی، مطبعۀ عامره، استانبول، 1285ق.

نشانجی‌زاده، محی‌الدین محمد، مرآت کائنات، بی‌نا، استانبول، 1290ق.

هینتس، والتر، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران، 1361ش.

Âli, Gelibolulu Mustafa, Kitabü’t-tarih-i künhü’l-ahbar (Kayseri RaşidEfendiKütüphanesindeki 901 ve 920 No. lunüshalara gore), haz. AhmetUğurveöte., Kayseri, ErciyesÜniversitesi, 1997.

Allouche, Adel, The origins and development of the Ottoman-Safavid conflict: (906-962/1500-1555), Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1983.

Amoertti, B. S., “Religion in Timurid and Safavid Periods”, The Cambridge History of Iran, vol. 6, pp. 610-55, ed. P. Jackson and L. Lokckhart, Cambridge, Cambridge University Press, 1986.

Birge, John Kingsley, The Bektashi order of dervishes, London, Luzac Oriental, 1994.

Celalzade Mustafa Çelebi, Selimname, haz. Mustafa Çuhadar, AhmetUğur, Ankara, KültürBakanlığı, 1990.

Evkuran, Mehmet, “OsmanlıBürokrasisindeYüksekSiyaset-Ulemaİlişkileri: MollaLütfiÖrneğindeBirDeğerlendirme”, HititÜniversitesiÇorumİlahiyatFakültesiDergisi, cilt: VII, sa. 13 (2008/1), s. 37-60.

Fleischer, Cornell H. Bureaucrat and intellectual in the Ottoman Empire: the historian Mustafa Ali (1541-1600), Princeton, Princeton University, 1986.

Gökbilgin, M. Tayyib, “|orÎud b. B§yazÊd”, EI2, vol.V.

Gökyay, OrhanŞaikveÖzen, Şukrü, “MollaLutfi”, DİA. c.30

Guilmartin, Tr., Tohn F., “Idiology and Confilict: the Wars of the Ottman Empire, 1453-1606”, The Journal of Interdisiplinary History, Vol. 18, No. 4, (spring, 1988), pp. 271-274.

Gündüz, Tufan, Son kızılbaşŞah İsmail, İstanbul, YeditepeYayınevi, 2010.

İbn Kemal, Ahmed ŞemseddinKemalpaşazade, Tevarih-i al-i Osman: Defter 9, The reign of Sultan Selim I in the light of the Selim-name literature(AhmetUğur), pp. 65-145, Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1985.

İbn Kemal, Ahmed ŞemseddinKemalpaşazade, Tevarih-i al-i Osman: VIII. Defter (Transkripsiyon), haz. AhmetUğur, Ankara, TürkTarihKurumu, 1997.

Savory, R., “The Sherley Myth”, Iran, vol. 5 (1967), pp. 73-81.

Idem, Iran under theSafavids, Cambridge, Cambridge University, 1980.

Imber, “‘arË or ‘arËGörez”, EI2, vol. IX.

İnacık, Halil, “The Rise of the Ottoman Empire”, The Cambridge history of Islam, vol. 1, pp. 295-319, ed. P. M. Holt, Ann K. S. Lambton and B. Lewis, Cambridge, Cambridge University Press, 1970.

İnacık, Halil, the Ottoman Empir: The Classical Age 1300-1600, Translated by Norman Itzkowitz and Colin Imber, London, Weidenfeld and Nicolson, 1973.

İnacık, Halil, “SelÊm I”, EI2, vol. IX.

İnacık, Halil, “Djam§lÊ”, EI2, vol. II.

Itzkowitz, Norman, Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago, The University of Chicago, 1972.

Kılıç, Remzi, KanunidevriOsmanlı-İran münasebetleri: 1520-1566, İstanbul, IQ KültürSanatYayıncılık, 2006.

Lybyer, Albert Howe, The government of the Ottoman Empire in the time of Suleiman the Magnificent, Harvard University, 1913.

Maraş, İbrahim, “TokatlıMollaLütfi: Hayatı, eserlerivefelsefesi”, DîvânİlmiAraştırmalar, sa. 14 (2003/1), s. 119-36.

Ocak, AhmetYaşar, Osmanlıtoplumundazındıklarvemülhidler: 15-17. Yüzyıllar, İstanbul, TarihVakfı Yurt Yayınları, 1998.

Özcan, Tahsin, “MollaArap”, DİA, c. 30.

Özen, Şükrü,“MollaLutfî’ninİdamınaKarşıÇıkanEfdalzâdeHamîdüddinEfendi’ninAhkâmü’z-ZındîkRisalesi”,İslâmAraştırmalarıDergisi, 2000, sayı: 4, s. 7-16.

Özen, Şükrü, İslâmHukukunaGöreZındıklıkSuçuveMollaLutfî’ninİdamınınFıkhîliği”, İslâmAraştırmalarıDergisi, sa. 6 (2001), s. 17-62.

Parmaksızoğlu, İsmet, “MollaLütfiileİlgiliYeniBirBelge”, Belleten, XLIV, sa. 176 (Ekim 1980), 675-82.

Parmaksızoğlu, İsmet, “Kemal Paşa-zade”, İA, c. VI.

Parry, V. J., “B§yezÊd II”, EI2, vol. I.

Repp, R. C., The Müfti of Istanbul: a study in the development of the Ottoman learned hierarchy, London, Ithaca Press, 1986.

Rycaut, Paul, The present state of the Ottoman Empire, London, Gregg International Publishers, 1972.

Savory, R. M., “The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Ismā’īl I (907-30/1501-24)”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 23,No. 1 (1960), pp. 91-105.

Idem, “Savaid Persia”, The Cambridge history of Islam, vol. IA, pp. 394-429, ed. Peter Malcolm Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis, Cambridge, Cambridge University, 1970.

Holt, Ann K. S. Lambton, “The Consolidation of Safawid power in Persia”, Der Islam, vol. 41, issue 1 (1965), pp. 71-94.

Shaw, S., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, Cambridge University, 1988.

Tansel,Selahattin, Sultan II. Bayezit’insiyasihayatı, Ankara, MilliEğitimBakanlığı, 1966.

Idem, Yavuz Sultan Selim, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1969.

Tekindağ, M. C. Şehabeddin, “Bayezid’inÖlümüMeselesi”, TarihDergisi, sa. 24 (1970), s.1-14.

Uluçay, M. Çağatay, “Yavuz Sultan SelimNasılPadişahOldu”, TarihDergisi, Cilt 8, sa. 11-12 (1956), s. 185-200.

Uzunçarşılı, İsmailHakkı, Osmanlı Tarihi İstanbul’un fethinden Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümüne kadar, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988.