نقش فقهای مالکی و مُوَلدون در شورش رَبَض در اندلس بر اساس نظریه تحول انقلابی چالمرز جانسون

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 96، آبان 1395، صفحه 53-71   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v0i0.56138

نویسنده

زینب علیزاده جورکویه^*

دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید هاشمی نژاد مشهد

چکیده

حکم بن هشام، امیر اموی اندلس(حک.180-206ق/796-822م) با شورشهای مختلفی مواجه شد که یکی از آنها شورش رَبَض با مشارکت فقها و مُوَلدون بود. این مقاله با رویکرد تاریخی و دیدگاه جامعه شناسی بر اساس نظریه تحول انقلابی چالمرز جانسون، متغیرها و داده های تاریخی شورش رَبَض را بررسی، عوامل و انگیزه های فعالیت فقها و مُوَلدون را تبیین می کند. با استفاده از شاخص‌های این نظریه،در نظام اجتماعی اندلس دوره امویان که به عنوان بستر بروز جنبش رَبَض شناخته شد، تقابل ارزش‌ها و ناهماهنگی تغییرات، زمینه‌های جنبش رَبَض را فراهم ساخت. نظام اجتماعی نامتعادل اندلس در عصر امویان، تضعیف قدرت و فقدان اعتبار حکومت حکم به عنوان علل لازم جنبش رَبَض و خلع حکم از حکومت توسط فقها و بیعت با پسرعموی او محمدبن قاسم نیز به عنوان علت کافی (شتابزا) این شورش بود.

کلیدواژه‌ها

فقهای مالکی؛ مُوَلدون؛ حکم بن هشام؛ شورش رَبَض؛ تحول انقلابی

مراجع

ابن ابار، الحله السیراء، حواشی علی ابراهیم محمود، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2008م.

ابن ابی زرع فاسی، الانیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینه فاس، دارالمنصور للطباعه و الوراقه، الرباط، 1972م.

ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، حققه علی شیری، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1989م.

ابن حیان قرطبی، حیان بن خلف، السفر الثانی من کتاب المقتبس، تحقیق محمد علی مکی، مرکز الملک فیصل للبحوث والدراسات الاسلامیه، ریاض، 2003م.

ابن خطیب، لسان الدین، اعمال الاعلام فیمن بویع قبل الاحتلام من ملوک الاسلام و ما یتعلق بذلک من الکلام، تحقیق سید کسروی حسن، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2003م.

ابن خطیب، لسان الدین، الاحاطه فی اخبار غرناطه، شرحه یوسف علی طویل، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2003م.

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی تاریخ العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی الشان الاکبر، تحقیق خلیل شهاده، دارالفکر، بیروت، 1988م.

ابن قوطیه، تاریخ افتتاح الاندلس، تحقیق ابراهیم الابیاری، دارالکتب المصری، دارالکتب اللبنانی، قاهره و بیروت، 1989م.

ابن سعید مغربی، المغُرب فی حُلَی المغرب، حققه و علق علیه دکتر شوقی ضیف، دارالمعارف، قاهره، (بی تا).

ابن فرضی، تاریخ علماء الاندلس، تحقیق ابراهیم الابیاری، دارالکتاب المصری، دارالکتاب اللبنانی، قاهره و بیروت، 1989م.

ابن عبدالحق بغدادی، صفی الدین عبدالمومن، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، دارالجیل، بیروت، 1412ق.

ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبدالله، فتوح افریقیه و الاندلس، دارالکتاب اللبنانی، بیروت، 1987م.

ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق ج. س. کولان و ا . لیفی بروفنسال، دارالکتب العلمیه، لبنان، 2009م.

اخبار مجموعه فی فتح الاندلس، تحقیق ابراهیم الابیاری، دارالکتب اللبنانی، بیروت، 1990م.

بالباس، لیو بولدو توَّرس، المدن الاسبانیه الاسلامیه، ترجمه به عربی، الیو دورودی لابنیا، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، ریاض، 2003م.

بروفنسال، لیفی، حضاره العرب فی الاندلس، ترجمه به عربی ذوقان قرقوط، منشورات دار مکتبه الحیاه، بیروت، (بی تا).

بشیریه، حسین، انقلاب و بسیج سیاسی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1372ش.

پالنثیا، آنخل جنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه به عربی حسین مونس، مکتبه الثقافه الدینیه، قاهره، 2006م.

تاریخ الاندلس، تحقیق عبدالقادر بوبایه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2009م.

ترمانینی، عبدالسلام، ازمنه التاریخ الاسلامی، مصحح شاکر مصطفی، المجلس الوطنی للثقافه و الفنون الاداب، کویت، 1982م.

جانسون، چالمرز، تحول انقلابی، ترجمه حمید الیاسی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363ش.

الجزنائی، علی، جنی زهرة الآس فی بناء مدینة فاس، تحقیق عبدالوهاب ابن منصور، الرباط، المطبعه الملکیه، 1991م.

الحمیدی، ابی عبدالله محمد بن فتوح بن عبدالله، جذوه المقتبس فی ذکر ولاه الاندلس، تصحیح محمد بن تاویت الطنجی، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، قاهره، (بی تا).

حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، نشر آگاه و انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1366ش.

حموده، علی محمد، تاریخ الاندلس السیاسی و العمرانی و الاجتماعی، دارالکتاب العربی بمصر، 1957م.

حموی، یاقوت، معجم البلدان، دارصادر، بیروت، 1995م.

الخشنی القیروانی الاندلسی، ابی عبدالله محمد بن حارث بن اسد، قضاه قرطبه، صححه سید عزت العطار الحسینی، مکتبه المثنی ببغداد و مکتبه الخانجی، قاهره، 1372ق.

ذنون طه، عبدالواحد، الفتح و الاستقرار العربی الاسلامی فی شمال افریقیا و الاندلس، دار المدار الاسلامی، لیبی، 2004م.

رابرت گر، تد، چرا انسان‌ها شورش می‌کنند، ترجمه علی مرشد زاد، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی، تهران، 1379ش.

الرفاعی، انور، تاریخ هنر در سرزمینهای اسلامی، ترجمه عبدالرحیم قنوات، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد، 1377.

رفیع پور، فرامرز، توسعه و تضاد، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1380ش.

روحی، ابی الحسن علی بن محمد، بُلْغَه الظرفَاءِ فی تاریخ الخُلَفاء، تحقیق محمد حسن محمد حسن اسماعیل، کتاب – ناشرون، بیروت2010م.

ریحانی، حبیب الله، مهاجرت، ‌انتشارات سمت، تهران،1380ش.

سالم، سید عبدالعزیز، قرطبه حاضره الخلافه فی الاندلس، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1971م.

سلاوی، احمد بن خالد، الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، تحقیق محمد عثمان، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2007م.

سینایی، حسین، «بحران هویت»، نامه فرهنگ، فصلنامه تحقیقاتی در مسائل فرهنگی و اجتماعی، سال اول ش40، 1370ش.

شبانه، محمد کمال، الاندلس دراسه تاریخیه حضاریه، دارالعلم العربی، قاهره، 2008م.

ضیف، شوقی، عصرالدول و الامارات الاندلس، دارالمعارف، قاهره، بی تا.

طقوش، محمد سهیل، تاریخ المسلمین فی الاندلس، دارالنفائس، بیروت، 2008م.

عبدالواحد مراکشی، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب من لدن فتح الاندلس الی آخر عصر الموحدین، تحقیق استاد محمد سعید العربان، الجمهوری العربیه المتحد، المجلس الاعلی للشون الاسلامیه لجنه احیاء التراث الاسلامی، بی تا.

عنان، محمد عبدالله، دوله الاسلامی فی الاندلس، العصر الاول القسم الاول من الفتح الی بدایه عهد الناصر، الناشر مکتبه الخانجی، القاهره، 1997م.

کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلام عباس توسلی و رضا فاضل، انتشارات سمت، تهران، 1372ش.

العبادی، احمد مختار، فی تاریخ المغرب و الاندلس، دارالنهضه العربیه، بیروت، (بی تا).

عضدانلو، حمید، آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه شناسی، نشر نی، تهران، 1384ش.

مقدسی، ‌ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مکتبه مدبولی، قاهره، 1411ق.

مقری تلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، بیروت، 1419ق.

نعنعی، عبدالمجید، دولت امویان در اندلس، ترجمه محمد سپهری، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، 1380ش.

نصرالله، سعدون، تاریخ العرب السیاسی فی الاندلس، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1998م.