طبقات‌نگاری، شیوه ای از تاریخ نگاری اسلامی و تأثیرپذیری از ساختارهای اجتماعی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 97، دی 1395، صفحه 9-27   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v0i0.55784

نویسندگان

سید ابوالفضل رضوی¹؛ اسماعیل رضایی برجکی^{* 2}

¹دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

چکیده

طبقات نگاری، شیوه‌ای از تاریخ نگاری اسلامی محسوب می شود که به خصوص برای زیست نگاری بسیار مورد استفاده نویسندگان مسلمان قرار گرفته است. این شیوه، در طی سده های متوالی، از قرن سوم هجری تا دوره معاصر حیات داشته و سبک ها و روش های مختلفی را تجربه نموده است. نویسندگان، در اصناف و رشته های مختلف، برای ارائه داده های رجالی، تاریخی و زندگینامه ای از این قالب بسیار سود بردند که حاصل آن، حجم بزرگی از میراث مکتوب اسلامی می باشد. صاحبان این آثار، تحت تأثیر فضای اجتماعی و سیاسی زمانه و باورهای خویش، روش‌های مختلفی را برای طبقه بندی کتابها انتخاب می کردند.
در این نوشته با درنظر داشتن چگونگی شکل گیری طبقات نگاری اسلامی و شیوه های مختلف آن، مراحل طبقات نگاری و تأثیر فضای اجتماعی بر نویسندگان بررسی شده است. در بخش پایانی هم امکان برقراری ارتباط بین طبقات‌نگاری و مسئله طبقات اجتماعی جامعه اسلامی مورد توجه قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

تاریخ نگاری اسلامی؛ طبقات نگاری؛ تطور طبقات نگاری؛ طبقات اجتماعی

مراجع

ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک القاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی مؤسسه المصریه للتألیف و الترجمه، قاهره، بی تا.

ابن حبان بستی، محمد، الثقات، مؤسسه الکتب الثقافیه، حیدرآباد دکن، 1393ق.

ابن حجر عسقلانی، شهاب‌الدین احمد، الاصابه فی تمیز الصحابه، تحقیق عادل احمد و علی محمد معوض، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.

ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، با مقدمه احسان عباس، دار بیروت للطباعه و النشر، بیروت، 1405ق.

ابن شهرآشوب، ابوعبدالله محمد، معالم العلما، بی‌نا، قم، بی‌تا.

ابن الصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، مقدمه ابن‌الصلاح، تحقیق و شرح ابوعبدالرحمن صلاح، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1416ق

ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، دارالفکر للطباعه و النشر، بیروت، 1415ق.

ابن خلکان، احمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافه، بیروت، بی‌تا.

ابن ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه رضا تجدد، چاپخانه بانک بازرگانی، تهران، 1346.

اخترشهر، علی، «گونه‌شناسی طبقات اجتماعی در قرآن»، فصلنامه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم، ش. 15، پاییز 1380.

بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمه عبدالحلیم النجار، دارالکتاب الاسلامی، قم، بی‌تا.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1394ق.

جعفری، محمدتقی، حکمت اصول سیاسی، بنیاد نهج البلاغه، تهران، 1369.

خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1417ق.

خلیفه بن خیاط عصفری(شباب)، الطبقات، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414ق.

ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنوط و محمد نعیم العرقسوسی، مؤسسه الرساله، بیروت، 1413ق.

رابینسن، چیس اف.، تاریخ‌نگاری اسلامی، ترجمه مصطفی سبحانی، پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران، 1389.

رازی، ابوحاتم، الجرح و التعدیل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1371ق.

ربانی، رسول و محمد گنجی، «قشربندی اجنماعی در ادیان»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال 5، شماره 11-12، پاییز و زمستان 1384.

روزنتال، فرانتس، تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمه اسدالله آزاد، مؤسسه انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1365.

سجادی، سیدصادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، سمت، تهران، 1391.

شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1375.

صدوق(ابن بابویه)، ابی‌جعفر، الخصال، انتشارات اسلامی، قم، 1403.

صفدی، صفی‌الدین آیبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارنووط و ترکی مصطفی، دار احیاء التراث، بیروت، 1420ق.

صفری فروشانی، نعمت الله، «فصلی در تاریخ نگاری اسلامی؛ طبقات»، تاریخ اسلام، ش. 4، زمستان 1379.

صفری فروشانی، نعمت الله، «پیشینه طبقات نگاری در میان مسلمانان»، کتاب ماه دین، ش. 55، اردیبهشت 1381.

طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی، قم، 1404ق.

طوسی، ابوجعفر محمد، الابواب (رجال طوسی)، تحقیق جواد قیومی، انتشارات اسلامی، قم، 1415ق.

طوسی، ابوجعفر محمد، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، انتشارات اسلامی، قم، 1417ق.

عبدالعلیم عبدالرحمن خضر، مسلمانان و نگارش تاریخ، ترجمه صادق عبادی، سمت، تهران، 1389.

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403ق.

محسنی، منوچهر، مقدمات جامعه‌شناسی، نشر دوران، تهران، 1376.

محمد عبدالغنی، زندگینامه‌ها، ترجمه امیره ضمیری، امیرکبیر، تهران، 1389.

مزی، ابی‌الحجاج یوسف، تهذیب الکمال، تحقیق بشار عواد معروف، مؤسسه الرساله، بیروت، 1413ق.

مغربی(قاضی نعمان)، ابی‌حنیفه نعمان، شرح الاخبار، تحقیق سیدمحمد حسینی جلالی، نشر اسلامی، قم، 1414ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، صدرا، تهران و قم، 1374.

ملکی، حسن، جامعه شناسی قشرها و نابرابری های اجتماعی، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، 1377.

نجاشی، ابوالعباس احمد، اسماء مصنفی الشیعه (رجال نجاشی)، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، نشر اسلامی، قم، 1416ق.

موسوی، جمال، «تحقیقی درباره تأسیس و وظایف نخستین دیوان در تشکیلات اسلامی»، مقالات و بررسی ها، دفتر 70، زمستان 1380.

نلینو، ک. الفونسو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، بی‌نا، تهران، 1349.

هیأت تحریریه بنیاد نهج‌البلاغه، مسائل جامعه شناسی از دیدگاه امام علی(ع)، مدرسه مکاتباتی نهج‌البلاغه، تهران، 1373.