بازخوانی ارتباط محمد بن مسلم بن شهاب زهری با خلفای اموی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 48، شماره 2 - شماره پیاپی 97، دی 1395، صفحه 29-49   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v0i0.64507

نویسندگان

محمد تقوی^{* 1}؛ مهدی مجتهدی²

¹دانشگاه تهران

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

محمد بن مسلم بن شهاب زهری از محدثان و راویان برجسته قرن اول و دوم هجری است. تصویری که از او در منابع کهن و در پی آن تحقیقات جدید، ارائه شده است غالباً رویکردی افراطی یا تفریطی دارد. منابع شیعی عموماً زهری را به عنوان دشمن اهل بیت و دست نشانده امویان و منابع اهل‌سنت او را به صورت چهره ای معتدل و ثقه معرفی می کنند. یکی از مسائل مطرح شده درباره زهری، رابطه او با خلفای اموی است که بررسی دقیق شواهد تاریخی، از فراز و نشیب این ارتباط حکایت دارد. منابع شیعی با استناد به همین ارتباط عموما زهری را از حیث رجالی شخصیتی غیرقابل اعتماد قلمداد می کنند، حال آن که برخی روایت های او درباره مقام والای اهل بیت و نیز برخی مواضع مخالفش با عقاید امویان، نشان می دهد که گزاره های مورد تأکید این منابع درباره سرسپردگی زهری به امویان، دست کم به طور مطلق قابل پذیرش نیست. به نظر می رسد صرف حضور زهری در دربار اموی، باعث تضعیف وی در بیشتر منابع و پژوهش های شیعی شده است؛ در حالی که در بسیاری از موارد، نمی توان تأثیر این ارتباط را در گرایش های زهری مشاهده کرد.

کلیدواژه‌ها

ابن شهاب زهری؛ امویان؛ امامان شیعه

مراجع

ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، بی تا.

ابن اثیر، أسدالغابةفی معرفةالصحابة، دارالفکر، بیروت، 1409ق.

ابن‏بابویه، محمد بن على‏، من لایحضره الفقیه‏، تصحیح على‏اکبر غفارى، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی‏، قم، 1404ق.

ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ریاض، 1406ق.

ابن جوزى، علی بن محمد، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1412ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1416ق.

ابن سعد، الطبقات الکبرى، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیة، بیروت،1410/1990.

ابن عبدالبر، جامع بیان العلم و فضله، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1421ق.

ابن عبدالبر، التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، مصطفى بن أحمد العلوی، محمد عبدالکبیر البکری، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامیة، مغرب، 1387ق.

ابن عبدالهادی، طبقات علماء الحدیث، به کوشش اکرم البوشی و ابراهیم الزیبق، موسسه الرساله، بیروت، 1417ق.

ابن عساکر،‏ تاریخ مدینة دمشق،‏ تحقیق على شیرى، ‏ دار الفکر، بیروت، 1415ق.

ابن کثیر، البدایه و النهایه، دارالفکر، بیروت، 1407ق.

ابوعبید، قاسم بن سلام، الاموال، تحقیق محمدخلیل هراس، دارالفکر، بیروت، 1408ق.

اصغری نژاد، محمد، «تأملی در جایگاه و مقام ابن‌شهاب زهری»، هفت آسمان، ش54، تابستان 1391

اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1415ق.

اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1402ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، قاهره، وزارة الاوقاف، 1410ق.

بلاذرى، أحمد بن یحیى، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، دارالفکر، بیروت، 1417ق.

بهبهانی، محمدباق ر، تعلیقة علی منهج المقال، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

بهرامی، روح الله، کیسانیه؛ تأملاتی در باب زوال امویان و برآمدن عباسیان، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1394.

تستری، محمد بن علی، قاموس الرجال، مؤسسة نشر الاسلامی، قم، 1425ق.

جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، نشر علم، تهران، 1393.

حاکم نیشابوری، معرفة علوم الحدیث، تحقیق أحمد بن فارس السلوم، بیروت، دار ابن حزم، 1424ق.

حیدری نسب، علیرضا، «ابن شهاب زهری و عداوت اهل بیت علیهم السلام»، پژوهش های علوم قرآن و حدیث، ش5، پاییز و زمستان 1390.

خطیب بغدادی، تقیید العلم، تحقیق سعد عبدالغفار علی، قاهره: دار الاستقامه، 1429ق.

دوری، عبدالعزیز، نشأة علم التأریخ عند العرب، ابوظبی: مرکز زاید للتراث و التاریخ، 1420ق.

دیکسون، عبدالامیر، خلافت اموی (65-86ق)؛ بررسی سیاسی، طهوری، تهران، 1381.

دینوری، ابوحنیفه، اخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، منشورات الرضى، قم، 1368ش‏.

ذهبی، شمس الدین أحمد، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمرى، دارالکتاب العربى، بیروت، 1413ق.

ذهبی، شمس الدین أحمد، تذکرة الحفاظ، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419ق.

ذهبی، شمس الدین أحمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق بشار عواد معروف، مؤسسة الرساله، بیروت، 1402ق.

ذهبی، شمس الدین أحمد، میزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، دارالمعرفة، بیروت، بی-تا.

زاهدی توچائی، محمدحسن، «پژوهشی درباره نامه منسوب به امام سجاد (ع) خطاب به زهری»، مقالات و بررسی ها، شماره 8، زمستان 1386.

زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، تحقیق لوی پروونسال، دارالمعارف، قاهره، 1999م.

زهری، محمد بن مسلم، المغازی النبویه، به کوشش سهیل زکار، دارالفکر، بیروت، 1401ق.

سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، ترجمه، تدوین و آماده سازی موسسه نشر فهرستگان باهمکاری خانه کتاب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1380ش.

شولر، گریگور، شفاهی و مکتوب، ترجمه نصرت نیل‌ساز، حکمت، تهران، 1393.

صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، مجلس العلمی، بی‌جا، 1403ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، دارالتراث، بیروت، 1387ق.

طوسی، محمد بن حسن، الرجال، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1380.

عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، هند، 1326ق.

عواجی، محمد، مرویات الامام الزهری فی المغازی، الجامعة الاسلامیه، مدینه منوره، 1424ق.

غلامی الهرساوی، حسین، «خادم الامویین محمد بن‌شهاب الزهری»، الفکر الاسلامی، بهار 1380.

فاکهى، محمد بن اسحاق، أخبار مکة فى قدیم الدهر و حدیثه‏،‏ به کوشش عبدالملک ابن‌دهیش،‏ مکتبه الاسدی‏، مکه، 1424ق.

کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، به اهتمام محمدحسین درایتى،‏ موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث - سازمان چاپ و نشر، قم، 1430ق.

مالک بن انس، موطأ، محمد مصطفى اعظمى، ‏مؤسسه زاید بن‌سلطان آل‌نهیان للأعمال الخیریة و الإنسانیة، ابوظبى، 1425ق.

مسلم بن حجاج، صحیح، تصحیح محمدفؤاد عبدالباقی، دارالحدیث، قاهره، 1412ق.

معیر، زیبا، «سیر تحول سیره‌نویسی با تأکید بر مکتب مدینه»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، ش19، زمستان 1392.

میلانی، علی، نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار، الحقائق، قم، 1426ق.

واقدی، المغازی، مقدمه و تحقیق مارسدن جونز، مؤسسة الأعلمی، بیروت، 1409ق.

یاقوت حموی، معجم البلدان، دارالصادر، بیروت، 1995.

یعقوبی، أحمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ، دارالصادر، بیروت، بی‌تا.

Duri, A.A., "Al-Zuhrī: A Study on the Beginning of History Writing in Islam", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Volume 19, Issue 01, February 1957;

Faruqi, Nisar Ahmed, Early Muslim historiography: a study of early transmitters of Arab history from the rise of Islam up to end of Umayyad period (612 - 750 A.D), ‎Delhi: Idarah -i Adabiyat, 1979.

Gibb, Hamilton, "Taʾrikh", Encyclopedia of Islam, Edition 2, Leiden: Brill, 2000.

Goldziher, Ignas, Muslim Studies, translated from the German by C.R. Barber and S. M. Stern, N.Y: State University of New York Press, 1977.

Gorke, Andreas, "Authorship in the Sīra Literature", in Concepts in Authorship in Pre-Modern Arabic Texts, Edited by Laleh Behzadi and Hameen Anttila, Germany: University of Bamberg Press, 2015.

Judd, Steve, Religious Scholars and the Umayyads; Piety-minded supporters of the Marwānids caliphate, London & New York, 2014.

Khalidi, Tarif, Arabic Historical Thought in Classical Period, UK: Cambridge, 1999

Lecker, Michael, "Biographical Notes on Ibn Shihāb Al-Zuhrī", Journal of Semitic studies, XLI/1, spring 1996.

Vaglieri, L. Veccia, "Ibn Ashʿath", Encyclopedia of Islam, Edition 2, Leiden: Brill, 1986.

Vahidnia, Farahnaz and others, "Shi‘a Rijali Views of Muhammad ibn Muslim", Journal of Shi'a Islamic Studies, Vol. VII, N.1, winter 2014.