مفهوم نظام و کاربرد آن در فقه و اصول

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 44، شماره 1 - شماره پیاپی 88، خرداد 1391، صفحه 125-150   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.3729

نویسندگان

محسن ملک افضلی اردکانی^{* 1}؛ محمد حسن حائری²؛ محمد تقی فخلعی²؛ محمد جواد ارسطا³

¹استادیار دانشگاه قم

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار دانشگاه تهران (پردیس قم)

چکیده

یکی از مسائلی که همواره در ابواب مختلف فقه، اصول و سایر متون اسلامی، موردتوجه و تأکید دانشمندان اسلامی قرار گرفته،مسئلة «حفظ نظام» است. این اهتمام ناشی از اهمیت اجتماع و سامان داشتن زندگی اجتماعی مردم و پرهیز از هرج و مرج و اختلال امور در اسلام است. این مسئله به اندازه‌ای پرکاربرد است که می‌توان آن‌را به عنوان یک قاعدة فقهی مهمّ و فراگیر، طرح کرد و مورد بررسی قرارداد؛ هرچند در آثار فقهی پیشینیان، از چنین قاعده‌ای نام برده نشده است. اما اینکه اصطلاح «نظام» به چه معنی و مفهومی به کار رفته و دارای چه مراتبی است و میان هر یک از این مراتب چه رابطه‌ای برقرار است و هر یک چه احکامی دارد، موضوع تحقیق حاضر را تشکیل می‌دهد که به نوبه خود نوآوری نیز محسوب می‌شود.روش تحقیق در این مقاله، روش توصیفی و کتابخانه‌ای است؛ بدین صورت که ابتدا با توجه به کاربردهای لغوی و اصطلاحی نظام، انواع آن را برشمرده، آنگاه موارد کاربرد این مسئله در لسان فقها را به بررسی می‌گذاریم.

کلیدواژه‌ها

نظام؛ حفظ نظام؛ اختلال نظام؛ اجتماع

مراجع

نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ اول، انتشارات اسد آبادی، قم، 1379.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ اول ، دار احیاء التراث العربی بیروت، 1408.

ابوالحمد، عبدالحمید، مبانی علم سیاست،‌ چاپ دهم، نشر توس،‌ تهران، 1384.

آبی، فاضل، حسن بن علی بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، مصحح شیخ علی پناه اشتهاردی و آقا حسین یزدی، چاپ سوم،  مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،قم،1417ق.

آخوند خراسانی، ملا محمد کاظم، فوائدالاصول، چاپ اول، وزارت ارشاد اسلامی،تهران،1407ق.

آخوند خراسانی ، ملا محمد کاظم، کفایة الاصول، چاپ اول، 1409ه.ق، مؤسسة آل البیت(ع)، و نسخه سه جلدی، تحقیق عباس علی سبزواری، چاپ سوم، مؤسسة النشر الاسلامی،قم،1427ق.

اراکی، محمد علی، توضیح المسائل، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1415ق.

إربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة فی معرفة الأئمة، مکتبة بنی هاشمی، تبریز، 1381ق.

اصفهانی، محمد حسین، الفصول الغرویة، دار الاحیاء العلوم الاسلامیة، 1404ق.

آصفی، محمد مهدی، مبانی نظری حکومت اسلامی، مترجم: محمد سپهری، چاپ اول، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1385.

آل کاشف الغطاء، محمد حسین، اصل الشیعةو اصولها، الطبعة الاولی، مؤسسة الامام علی(ع)بی جا، 1415ق.

آمدی، عبدالواحد بن محمد تمیمی، غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حمزه علمیه قم،1366.

انصاری، شیخ مرتضی، المکاسب، تحقیق: لجنة الحقیق تراث الشیخ الاعظم، الطبعة الثانیة، المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة لمیلاد الشیخ الانصاری،قم، 1420ق.

انصاری، شیخ مرتضی، فرائد الاصول، دفتر انتشارات اسلامی، قم، بی‌تا.

بحر العلوم، محمد بن محمد تقی، بلغة الفقیه، چاپ چهارم، منشورات مکتبة الصادق،تهران،1403ق.

البحرانی، کمال الدین میثم بن علی بن میثم، شرح نهج‌البلاغه، الطبعة الاولی، انوار الهدی،قم، 1427ق.

چلبی، مسعود، جامعه شناسی نظم؛‌ تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی، چاپ سوم، نشر نی،‌ تهران.

حقیقت، سید صادق، مسأله شناسی مطالعات سیاسی، چاپ اول، بوستان کتاب، قم، 1383.

حکیم، سید محمد تقی، الاصول العامه للفقه المقارن، چاپ دوم، المجمع العالمی لأهل البیت (ع)، قم،1418ق.

حکیم، سید محمد سعید، المحکم فی اصول الفقه، الطبعة الاولی، مؤسسة المنار،بیروت،1414ق.

حلّی، ابن ادریس، محمد بن منصوربن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم،مؤسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم1410ق.

حلّی، علامه حسن بن یوسف بن مطهر، الألفین، مکتبة الالفین،الکویت،1405ق.

ــــــــ، تحریرالأحکام الشریعه علی مذهب الامامیه، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری، الطبعة الاولی، مؤسسه امام صادق(ع)قم،1420ق.

ــــــــ، تذکرة الفقها، (طبع قدیمی).

خمینی، سید مصطفی، ثلاث رسائل(ولایة الفقیه)،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،  تهران، 1376.

خمینی، روح الله، الرسائل، انتشارات اسماعیلیان،قم،1385ق.

ــــــــ، تحریر الوسیله ، مکتبه اعتماد، تهران،1403ق.

ــــــــ، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1376.

ــــــــ، انوار الهدایة، چاپ دوم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،1415ق.

ــــــــ، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، انتشارات اسماعیلیان، قم،1382ق.

خوئی، سید ابوالقاسم، فقه الشیعة، چاپ سوم، مؤسسه آفاق،قم،1418ق.

خوانساری، سید احمد، جامع المدارک، چاپ دوم، قم، اسماعیلیان، 1366.

خویی، ابوالقاسم، کتاب الطهارة، چاپ دوم، انتشارات لطفی،قم،1410ق.

ــــــــ، مصباح الفقاهة، الطبعة الاولی، مکتبة الداوری، قم، بی تا.

رشتى گیلانى نجفى، میرزا حبیب الله بن محمدعلى(م1312ه ق)،کتاب الإجارة، قابل دسترسی در نرم افزار لوح فشرده مکتبۀ اهل البیت.

رشتی ،میرزا حبیب الله بن محمدعلى، کتاب القضاء، محقق: سیداحمدحسینى، چاپ اول، دارالقرآن الکریم، قم،1401 ق.

روح الله شریعتی، قواعد فقه سیاسی، چاپ اول، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،  قم، 1387.

روریش، ویلفرید، سیاست به مثابه علم، مترجم: ملک یحیی صلاحی، سمت، تهران، 1385.

ریترز، جورج، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، مترجم: محسن ثلاثی، چاپ دهم، نشر علمی، تهران، بی‌تا.

الزحیلی، وهبة، الفقه الاسلامی و ادلّته، الطبعة الرابعة، دارالفکر، سوریه، بی‌تا.

سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، مصحح: مؤسسه المنار، چاپ چهارم، دفتر آیةالله سبزواری، 1413ق.

شمس الدین، محمد مهدی، نظام الحکم و الادارة فی الاسلام، الطبعة الثالثه، دار الثقافة للطباعة و النشر،قم،1412ق.

شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسن بن بابویه قمی، علل الشرایع، انتشارات مکتبة الداوری، قم، بی تا.

ــــــــ، من لایحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین،قم،1413ق.

شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، دارالکتاب الاسلامیة، تهران، 1390ق.

ــــــــ، تهذیب الأحکام، دارالکتاب الاسلامیة،  تهران، 1365.

صدر، سید محمد، ماوراءالفقه، مصحح جعفر هادی دجیلی، الطبعه الاولی، دارالأضواء للطباعة والنشر، بیروت،1420ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان، ترجمه موسوی همدانی سید محمد باقر،چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ‌1374.‌

طبرسى،احمدبن على،الاحتجاج،چاپ اول، نشرمرتضى، مشهد، 1403ق.

طبری، محمد بن جریر آملی(متولد قرن4ق)، دلائل الامامة، دارالذخائر للمطبوعات، قم، بی‌تا.

طبسی، نجم الدین، الموجز فی السجن و النفی فی مصادر التشریع الاسلامی، قابل دسترسی در نرم افزار لوح فشرده مکتبۀ اهل البیت.

طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، چاپ اول، دار و مکتبة الهلال،بیروت، 1985م.

عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، چاپ 12، نشر نی،تهران، ‌ 1383.

عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البیت(ع)،قم،1409ق.

عمید زنجانی، عباسعلی، قواعد فقه سیاسی ( مصلحت)،  چاپ اول، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1384.

غروی، محمد حسین، بحوث فی الاصول، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامی،1416ق.

فخلعی، محمد تقی،«پژوهشی در چیستی سیرة عقلا و نسبت آن با حکم عقل» دوفصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 1/84، بهار و تابستان 89.

فراهیدى، خلیل بن احمد،کتاب العین، چاپ دوم،‌ منشورات الهجرة، قم، 1410ق.

کلینی، ثقة الاسلام محمدبن یعقوب بن اسحاق (م329ق)، الکافی، دار الکتب الاسلامیة،  تهران، 1365.

گلپایگانی، سید محمد رضا، ارشاد السائل، اعداد:موسی مفید الدین عاصی العالمی، الطبعة الاولی، دارالصفوة، بیروت، 1413ق.

ــــــــ، افاضة العوائد، چاپ اول،دارالقرآن الکریم،قم، 1410ق.

ــــــــ، کتاب القضاء، چاپ خانه خیام، قم، 1401ق.

ــــــــ، مجمع المسائل، دارالقرآن الکریم، قم، 1414ق.

مازندرانی، محمدبن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب(ع)، مؤسسه انتشارات علامه،قم،1379ق.

مازندرانی، مولی محمد صالح، شرح اصول کافی، تصحیح: سیدعلی عاشور، الطبعة الاولی، دار احیاء التراث العربی للطباعة والنشر و التوزیع،بیروت،1421ق.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء بیروت،لبنان،1404ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، چاپ پنجم، انتشارات اسماعیلیان،قم ،بی تا.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الامالی، کنگره شیخ مفید،قم،1413ق.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، الطبعة الثانیة، منشورات المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه(جامعة المصطفی العالمیة)،قم،1408ق.

موسوی بجنوردی، حسن بن آقا بزرگ، القواعد الفقهیة، چاپ اول، نشر الهادی، قم،1419ق.

نایینی، میرزا محمد حسین، فوائد الاصول، چاپ ششم، دفتر انتشارات اسلامی،قم،1417ق.

نجفى، صاحب الجواهر، محمدحسن بن باقر(1266 هق)‌، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، مصحح: شیخ عباس قوچانى، چاپ هفتم، دارإحیاءالتراث العربی، بیروت، بی‌تا.

نرم افزار، صحیفه امام، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی نور.

نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام، چاپ چهارم، مرکز نشر هاجر، قم، 1385.

نمازی، حسین، نظام‌های اقتصادی،‌ چاپ چهارم، شرکت سهامی انتشار، تهران، 1386.