نقش قواعد اتلاف و تسبیب در مسئولیت مدنی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 44، شماره 2 - شماره پیاپی 89، مرداد 1391، صفحه 41-61   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v1i1.7909

نویسندگان

علیرضا انتظاری^{* 1}؛ سید مصطفی محقق داماد²

¹دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تربیت مدرس و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نراق

²استاد حقوق و فلسفه دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

آلودگی و تخریب محیط زیست و خسارات ناشی از آن، یکی از معضلات اساسی جوامع صنعتی و شهری امروز و یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی است که در حقوق محیط زیست به آن پرداخته می‌شود. از این رو، با توجه به لزوم جبران هر نوع ضرر و زیان در اکثر نظام‌های حقوقی، مطالعه و ارزیابی و بحث از مسئولیت مدنی ناشی از خسارات زیست محیطی از جایگاه ویژه‌ای در علم حقوق برخوردار خواهد بود. در حقوق اسلام نیز، اصول و قواعد کلی درباره ضمان و مسئولیت مدنی وجود دارد که بسیاری از کارکردهای مبنای مسئولیت مدنی را دارا است. این قواعد کلی جبران خسارت در چهرۀ قواعدی چون اتلاف، تسبیب، لاضرر و...تجلی یافته است که بخشی دیگر از مبانی فقهی مسئولیت مدنی زیست محیطی را تشکیل می‌دهد. در این نوشتار، از برخی از مهم‌ترین قواعدی که می‌تواند ضمان و مسئولیت مدنی زیست محیطی را در حقوق اسلام توجیه نماید، سخن به میان می‌آید.

کلیدواژه‌ها

اتلاف؛ تسبیب؛ ضمان؛ مسئولیت مدنی؛ محیط زیست؛ خسارت

مراجع

اسکینی، ربیعا، مباحثی از حقوق تجارت بین الملل، نشر دانش امروز، چاپ اول، تهران، 1371.

امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج 1، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، چاپ ششم، تهران، 1366.

انصاری، مرتضی، المکاسب، مطبعةالاطلاعات، الطبعة الثانیة، تبریز، 1375 ق.

____________، رسائل فقهیة، المؤتمر المئوی للشیخ الاعظم الانصاری، قم،1414 ق.

بجنوردی، سید میرزا حسن، القواعد الفقهیة، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، بی تا.

جوادی آملی، عبدالله، اسلام و محیط زیست، مرکز نشر اسراء، قم،1388.

____________، الصلوة، مؤسسه نشر اسلامی، بی جا، 1405 ق.

حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، داراحیاءالتراث العربی، بیروت، بی تا.

حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه البیئه، مؤسسةالوعی الاسلامی، الطبعة الاولی، بیروت،1420 ق.

حکمت نیا، محمود، مسئولیت مدنی در فقه امامیه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم،1386.

حکیم، سید محسن، نهج الفقاهة، انتشارات 22 بهمن، بی جا، بی تا.

خمینی، سید روح الله، المکاسب المحرمة، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، الطبعةالثانیة، قم،1410 ق.

____________، تحریرالوسیله، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، الطبعةالثالثه، قم، 1408 ق.

____________، کتاب البیع، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، الطبعةالثالثه، قم، 1363.

خوئی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروةالوثقی، دارالهادی، الطبعةالثالثه، قم، 1410 ق.

____________، مصباح الفقاهة، انتشارات وجدانی، الطبعةالثالثه، قم، 1371.

زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دار الفکر المعاصر، بیروت،1418 ق.

زکی محمود، جمال الدین، مشکلات المسئولیةالمدنیة، مطبعة جامعةالقاهرة، مصر،1987 م.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف فی تفسیر القرآن، دار الکتاب العربی، بیروت، بی تا.

سیستانی، سید علی، قاعده لاضرر و لاضرار، مکتبة آیةالله العظمی سیستانی، قم،1372.

شرتونی، سعید، اقرب الموارد، مکتبة السید المرعشی، قم، 1403 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضةالبهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق: سیدمحمد کلانتر، دارالعالم الاسلامی، بیروت، بی تا.

____________، مسالک الافهام، مؤسسةالمعارف الاسلامیة، الطبعةالاولی، بیروت،1413 ق.

صدر، سید محمد باقر، شرح العروة الوثقی، مطبعة الاداب، نجف،1391 ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، مؤسسه الاعلمی، بیروت،1393 ق.

طباطبایی، سید محمد کاظم، عروةالوثقی، مؤسسه الاعلمی، الطبعةالثانیة، بیروت،1409 ق.

طوسی، محمدبن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

____________، المبسوط، المکتبة المرتضویة، تهران،1387 ق.

عابدی سروستانی، احمد و شاه ولی، منصور و محقق داماد، سید مصطفی، «ماهیت و دیدگاه های اخلاق زیست محیطی با تاکید بر دیدگاه اسلامی»، فصلنامه اخلاق در علوم و فنآوری، سال دوم، شماره های 1 و 2، 1386.

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایةالاحکام فی معرفة الاحکام، مؤسسه اسماعیلیان، الطبعة الثانیة، قم،1410 ق.

عمید زنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، نشر میزان، چاپ اول، تهران،1382.

فخلعی، محمدتقی، و تاریمرادی، احسان، «مبانی و احکام فقهی محیط زیست»، مجله مطالعات اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، شماره 71، 1385.

قاسم زاده، سیدمرتضی، مبانی مسئولیت مدنی، نشر میزان، چاپ پنجم، تهران،1387.

القرآن الکریم.                               

قرضاوی، یوسف، رعایة البیئة فی شریعة الاسلام، دارالشروق، مصر،2001 م.

کاتوزیان، ناصر، ضمان قهری - مسئولیت مدنی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1369.

کاسانی، علاءالدین، بدایع الصنایع، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی تا.

کرکی، علی بن حسین (محقق ثانی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسة آل البیت، قم،1414 ق.

گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، انتشارات دانشگاه تهران، 1369.

محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه 1، بخش مدنی، مرکز نشر اسلامی، چاپ نوزدهم، تهران،1388.

محمدی، ابوالحسن، قواعد فقه، نشر دادگستر، چاپ پنجم، تهران، 1380.

مراغه‌ای، سیدمیرعبدالفتاح، العناوین الفقهیة، مؤسسةالنشرالاسلامی، الطبعةالاولی، قم،1417 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، مدرسةالامام امیرالمؤمنین (ع)، الطبعةالثالثه، 1411 ق.

____________، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیة، تهران،1374.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، نشر تفکر، الطبعة الثانیة، قم،1415 ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الرابعة، تهران،1373.

نراقی، احمد، عوائدالایام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، الطبعةالاولی، قم،1375.

نوری، حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، الطبعةالاولی، قم،1408 ق.