سنت کتاب آرایی ایرانی و توسعه آن در آسیای صغیر در دوره میانه

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 98، فروردین 1396، صفحه 37-60   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v49i1.58884

نویسنده

فرزانه فرخ فر^*

دانشگاه نیشابور

چکیده

سنت آرایش و تزیین کتب، سابقه‌ای کهن در آسیای میانه و به خصوص در فلات ایران دارد. این هنر از عصر حاکمیت مغول و با حمایت مستقیم دربار دارای قاعده و اصولی مشخص شد و توسعه‌ای چشمگیر یافت. به تدریج آوازه فعالیت مکاتب کتاب‌آرایی ایران و کیفیت بالای آثار، سبب شد تا دولت‌های همسایه در پی کسب این تجارب و برپایی کارگاه‌هایی مشابه برآیند. سرزمین آسیای‌صغیر یکی از این مناطق بود که در دوره‌های مختلف تاثیرات چشمگیری را از ادب و هنر ایران و از جمله کتاب‌آرایی اخذ کرد. پرسش این است که چه عواملی سبب بسط و گسترش سنت کتاب‌آرایی ایرانی در منطقه آسیای‌صغیر بوده است؟بدین منظور مجموعه عواملی که بر ورود دستاوردهای هنر کتاب‌آرایی ایران بر سرزمین آسیای صغیر در دوره میانه (از زمان حاکمیت سلاجقه‌روم تا دوران شکوفایی کتاب آرایی عثمانی) نقش داشته‌اند با ارجاع به منابع و اسناد موجود، معرفی و تحلیل می‌شوند.
داده‌های به دست‌آمده بر این امر گواهند که مواردی همچون نفوذ فرهنگ و ادب ایرانی، مهاجرت هنرمندان، انتقال نسخ مصور و حضور برخی از حامیان کتاب‌آرایی ایرانی در دیار عثمانی از جمله عوامل مهم در گسترش و تداوم دستاوردهای کتاب‌آرایی ایران در آسیای‌صغیر بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

هنر ایران؛ کتاب‌آرایی؛ آسیای صغیر؛ سلجوقیان روم؛ عثمانی

مراجع

اصفهانی، حبیب الله، تذکره خط و خطاطان شامل خطاطان، نقاشان مذهّبان و قاطعان جلدسازان ایرانی و عثمانی، به انضمام کلام الملوک، ترجمه رحیم چاوش، نشر مستوفی، تهران، 1369ش.

اوزون چارشلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی؛ جلد دوم: از فتح استانبول تا مرگ سلطان سلیمان قانونی، ترجمه وهاب ولی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1388ش.

باربارو، جوزوفا، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمه منوچهر امیری، انتشارات خوارزمی، تهران، 1349ش.

بلر، شیلا و جاناتان بلوم، هنر و معماری اسلامی (1250-1800میلادی)، ترجمه دکتر یعقوب آژند، فرهنگستان هنر و انتشارات سمت، تهران، 1386ش.

پاکباز، رویین، نقاشی ایران؛ از دیرباز تا امروز، نشر نارستان، تهران، 1379ش.

تربیت، محمدعلی،دانشمندان آذربایجان، به کوشش غلامرضا طباطبایی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1378ش.

ریاحی، محمد‌امین، نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1350ش.

جکسون، پیتر و لورنس لاکهارت، تاریخ ایران کمبریج، قسمت دوم: دوره صفوی، ترجمه تیمور قادری، انتشارات مهتاب، تهران، 1387ش.

خواندمیر، محمود، ایران در روزگار شاه‌اسماعیل و شاه‌ تهماسب صفوی، غلامرضا طباطبائی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، تهران، 1370ش.

دوغلات، محمد حیدر میرزا، تاریخ رشیدی، تصحیح عباسقلی غفاری‌فرد، مرکز نشر میراث مکتوب، تهران، 1383ش.

سیوری، راجر مروین، ایران عصر صفوی، ترجمه احمد صبا، انتشارات کتاب تهران، تهران، 1363ش.

شاردن، ژان، سیاحتنامه شاردن: با حواشی و تعلیقات و توضیحات لغوی و تاریخی و فرهنگ اصطلاحات و فهارس اعلام تصاویر عتیق و باستانی، ترجمه محمد عباسی، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1345ش.

شکِر، محمد، سلجوقیان؛ شکست بیزانس در ملازگرد و گسترش اسلام در آناتولی، ترجمه نصرالله صالحی و علی ارطغرل، نشر ادیان، تهران، 1385ش.

عالی افندی، مصطفی بن احمد، مناقب هنروران، ترجمه توفیق هاشم‌پور سبحانی، انتشارات سروش، تهران، 1369ش.

فرخ فر، فرزانه و محمد خزائی و غلامعلی حاتم، «نگارگری عثمانی با رویکرد به دستاوردهای هنری ایران»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 49، دانشگاه تهران، 1391ش، 30-19.

فکری سلجوقی، عبدالرئوف، ذکر برخی از خوشنویسان و هنرمندان؛ تعلیقات مرحوم فکری سلجوقی بر دیباچه دوست محمد هروی، انجمن تاریخ و ادب؛ افغانستان آکادمی، نشر کرده، کابل، 1349ش.

قاضی میر احمد منشی قمی، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1352ش.

قربانی، ابوالقاسم، زندگینامه ریاضیدانان دوران اسلامی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1365ش.

کلیم کایت، هانس یواخیم، هنر مانوی، ابوالقاسم اسماعیل پور، نشر اسطوره، تهران، 1384ش.

کریم زاده تبریزی، محمد علی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی مشاهیر نگارگری هند و عثمانی، انتشارات مستوفی، تهران، 1376ش.

گنج، وورال، «از کاخ هشت بهشت تا کاخ توپقاپی؛ سیاهه اشیاء و اموال شاه اسماعیل غارت شده پس از چالدران»، پیام بهارستان، ترجمه اسرا دوغان و رسول جعفریان، تابستان 1390ش، 9-37.

مایل هروی، نجیب، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1372ش.

ملیکیان شیروانی، ا.س. ، «ورقه و گلشاه مصور به مینیاتورهای ایرانی قرن سیزدهم هجری؛ داستانی هزار ساله از عشق و دلدادگی»، پیام یونسکو، شماره 27، 1350ش: 29-32.

هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزازکی علی‌آبادی، به اهتمام جمشید کیان‌فر، انتشارات زرین، تهران، 1368.

Atil, Esin, the Age of Sultan Suleyman the Magnificent, Washington DC:National Gallery of Art, 1987.

Bayat, Ali Haydar, Turk Kulturu EL Sanatlari Dergisi, konya,Osmanli EL Sanalarinin Gelismesinde Ehl-i Hiref Defterleri, 1997.

Binney, Edwin, Turkish Treasures, Portland: The Portland Art Museum, 1979.

Campbell, Caroline &Alan Chong, Bellini and the East, London, National Gallery Co, 2006.

Ehl-I Hiref, Topkapı Sarayı Arşivi, Isatnbul, T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (مرکز آرشیو عثمانی، دفاتر اهل حرف)

Mahir, Banu, Osmanli Minyatur Sanati, Istanbul, Kabalci yayinevi,Istanbul, 2005.

Necipoğlu, Gülru, “From International Timurid to Ottoman: A Change of Taste in Sixteenth-Century Ceramic Tiles”, Muqarans, No: 7. 136-171, 1990.

Raby, Julian & Zeren Tanindi, Turkish Bookbinding in the Fifteenth Century; the Foundation of an Ottoman Court Style, London, Tim Stanley, 1993.

Serin, Muhittin, Osmanli Hat Sanati, Istanbul, Ankara: yeni turkiye, 2000.

Tanindi, Zeren, “Additions to Illustrated manuscript in Ottoman Workshops”, Muqarnas no.17, 2000, 147-161.

Uluç, Lale, “the Common Timurid Heritage of the Three Capitals of Islamic Arts, in Istanbul, Isfahan, Delhi; 3 Capitals of Islamic Art”, Masterpieces Museum, 2008, 39-53.

Uluç, Lale, “Selling to the Court: Late Sixteenth Century Manuscript Production in Shiraz”,Muqarnas,No. 17,2000, 73-97.

Uluç, Lale, Turkman Governors Shiraz Artisans and Ottoman Collectors; Sixteenth Century Shiraz Manuscripts, Istanbul, Turkiye Bankasi, 2006.

Yoltar Yildirim, Ayşin, “A 1498-99 Khusraw va Shirin: Turning the Pages of an Ottoman Illstrated Manuscript”, Muqarnas XXII,2005, 95-109.

Yoltar-Yildirim, Ayşin, an Accomplished Artist of the Book at the Ottoman Court:1515- 1530, M.Uğur Derman 65 Yaş Armağanı, (Ed.I.C.Schick), İstanbul: 2000.

Yoltar Yildirim, Ayşin, “Following the Path of a Nakkash from the Akkoyunlu to the Ottoman Court”, Artibus Asiae, No.67,2007, 147-172.

Yoltar Yildirim, Baba Nakkaş, Istanbul, in Isalm Ansiklopedyasi, 1995.

Süleymaniye Library (Süleymaniye Kütüphanesi (http://hazine.info/suleymaniye-library)

Topkapi Saray Museum (http://topkapisarayi.gov.tr/en)

Nadir Eserler kütüphanesı, Istanbul University (www.istanbul.edu.tr/)