نقد و تحلیل آرای فقهی در باب قاعدۀ «اَلغَاصِبُ یُؤخَذُ بِأشَقِّ الأحوَالِ» و قلمرو مصداقی آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 44، شماره 2 - شماره پیاپی 89، مرداد 1391، صفحه 125-150   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v1i1.3237

نویسنده

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^*

استادیار دانشگاه یاسوج

چکیده

شرع اسلامی به امور مالی مردم اهمیت داده و برای آن قوانین ویژه ای وضع کرده است تا شهروندان بتوانند در پرتو آن‌ها به زندگی بپردازند. سخت گیری برای شخص متجاوز به اموال دیگران از این قوانین است تا هیچ کس جرأت دست اندازی به اموال دیگران پیدا نکند. این سخت گیریِ در برخورد با غاصب حقوق، از روایات و احکامی به دست می‌آید که در باب غصب صادر شده است. قاعدۀ «اَلغَاصِبُ یُؤخَذُ بِأشَقِّ الأحوَالِ»، به این معنا است که با غاصب به سخت ترین شیوه ها برخورد می شود از همین مسئولیت مضاعف و تشدید مجازات مدنی غاصب به شمار می آید.
افزون بر نکات مهم این قاعده به سه پرسش بنیادی باید پرداخته شود: نخست اینکه آیا این قاعده به عنوان یک قاعدۀ فقهی مطرح است یا نه؟ دوم: دیدگاه های مخالفان و موافقان چیست و ادلۀ حجیت آن کدام است؟ سوم: قلمرو مصداقی و کاربردی این قاعده را تا کجا می توان دانست؟
این پژوهش کوشیده است با اثبات این قاعده و کاربردی بودن آن در فقه و حقوق، داشتن پشتوانه هایی مانند روایات، مذاق شریعت، مناسبت حکم و موضوع و بنای عقلا را برای آن آشکار سازد و قلمروهایی مانند برگردادن فوری مال، مهلت ندادن به غاصب حتی در صورت تنگدستی، پرداخت هزینه های نگهداری حتی در صورت افزون شدن از قیمت اصل مال غصبی، پرداخت هزینه های بالا و دشوار نقل و انتقال و تاوان کشیدن در برابر منافع (بهره برداری شده یا نشده) را برای غاصب بر پایۀ این قاعده به اثبات برساند.

کلیدواژه‌ها

غصب؛ ضمانت؛ قاعده؛ مناسبت؛ اخذ غاصب؛ منافع

مراجع

قرآن کریم.

ابن ادریس، محمّد بن احمد، السّرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، قم،1411ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبد السّلام محمّد هارون، مکتب الاعلام الاسلامی، قم،1404ق.

ابن فهد حلّی، احمد بن محمّد بن فهد، المهذّب البارع فی شرح المختصر النّافع، تحقیق: مجتبی عراقی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم،1407ق.

ابن منظور، محمّد بن مکرم، لسان العرب، نشر الادب الحوزة، قم،  1405ق.

اراکی، محمد علی، کتاب البیع، مؤسسه در راه حق، چاپ اول، قم،1415ق.

اوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه المذهب الامام الشافعی، دار الکتب العلمیه، بیروت،1419ق.

آملی، محمد تقی،  مصباح الهدی فی شرح عروه الوثقی، بی­نا، چاپ اول، تهران،1380ق.

انصاری، مرتضی بن محمّد امین، کتاب المکاسب، تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم، مجمع الفکر الاسلامی، قم،1420ق.

ایران، قانون، قانون مدنی، تدوین جهانگیر منصور.

ایروانی، علی بن عبد الحسین، حاشیة المکاسب، چاپخانه رشدیه، چاپ دوم، تهران،1369ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، تصحیح: مهدی مهریزی - محمّد حسن درایتی، نشر الهادی، چاپ اول، قم، 1419ق.

بروجردی، محمد تقی، رسالة نخبة الافکار فی حرمان الزوجة من الاراضی والعقار، جامعه المدرسین، قم، بی­تا،

بهبهانی، محمّد باقر بن محمد اکمل، حاشیة مجمع الفائدة والبرهان، مؤسسة العلامة الوحید البهبهانی، قم، 1417 ق.

جزایری، محمد جعفر، هدی المکاسب فی شرح المکاسب، موسسه دار الکتاب، چاپ اول، قم،1416ق.

جعفری لنگرودی، محمد باقر، حقوق اسلام، گنج دانش، تهران، 1358.

______، عناصر شناسی (واژه عدل)، گنج دانش، تهران، 1382.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد،  الصّحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبد الغفور عطّار،

دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، بیروت، 1407ق.

حایری، مرتضی، الخمس، تحقیق: محمّد حسین امراللّهی، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، قم،1418ق.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، مؤسسة آل البیت، چاپ دوم، قم،1414ق.

حسینی شیرازی، محمّد، الفقه موسوعة استدلالیة فی الفقه الاسلامی: القانون، مرکز الرسول الاعظم، بیروت، 1419 م.

حسینی مراغی، عبد الفتّاح بن علی، العناوین، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، قم،1418ق.

حسینی عامِلی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلّامة ، چاپ قدیم (احمد بن محمد صادق قمی)، [بی­جا]،  1375ق.

خمینی، روح الله، کتاب البیع (تقریرات)، تقریر: حسن قدیری، بی­جا، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی­تا. 

______، البیع، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، چاپ اول، تهران،1421ق.

______، تحریر الوسیلة، موسسه النشر الاسلامی، قم، بی­تا.

 خمینی، مصطفی، تحریرات فی الاصول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، تهران،1418ق.

______، تحریرات فی الفقه: کتاب البیع، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام خمینی، چاپ اول، تهران،1418ق.

______، الخلل فی الصلاة، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، بی­تا.

خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تعلیق: علی اکبر غفاری، مکتبة الصدوق، چاپ دوم، تهران، 1355.

خوانساری، موسی بن محمد، منیة الطالب فی شرح المکاسب، تقریر: محمد حسین نایینی، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، قم،1418ق.  

خویی، ابوالقاسم، المستند فی شرح العروة الوثقی، تقریر: مرتضی بروجردی،  بی­نا، قم،بی­تا.

______، مصباح الفقاهه، تقریر: محمّد علی توحیدی، مکتبة الدّاوری، چاپ اول، قم، 1377.

رافعی، عبد الکریم، فتح العزیز فی شرح الوجیز، دار الفکر، بی­جا، بی­تا.

رشتی گیلانی، حبیب الله بن محمد علی، کتاب الاجارة، بی نا، بی جا، بی تا.

روحانی، محمّد صادق، فقه الصّادق(ع)،  مؤسسة دارالکتاب، چاپ سوم، قم،1412ق.

روحانی، محمد صادق، منهاج الفقاهة التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، بی­نا، چاپ چهارم، بی­جا،1418ق.

ساردوئی نسب، محمد، «مبانی نظری مسئولیت مدنی متصرف در مال غیر»، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش79- بهار 87، صص33-59.

سبزواری، عبد الاعلی، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، تحقیق: مؤسسة المنار، مکتبة آیة الله سید السبزواری، چاپ چهارم، قم،1413ق.

سیستانی، علی، الفتاوی المیسره، تنظیم از محمد تقی حکیم، مطبعه الفائق، چاپ سوم، بی­جا،1417ق.

سید رضی، نهج البلاغة، تحقیق محمد عبده، دار الذخائر، چاپ اول، قم،1412ق.

شرارة، عبد الجبار حمد، احکام الغصب فی الفقه الاسلامی، مؤسسة الاعلمی-دارالتربیة، بیروت-بغداد، چاپ اول، 1395ق.

شریف کاشانی، حبیب الله، تسهیل المسالک الی المدارک فی رؤوس القواعد الفقهیة، المطبعة العلمیة، چاپ اول، قم،1404ق.

شهید ثانی، زین الدّین بن علی، تمهید القواعد الاصولیه، دفتر تبلیغات اسلامی، قم،1416ق.

______،  الرّوضة البهیّة فی شرح اللّمعة الدّمشقیة، تعلیق: محمد کلانتر، دار العالم الاسلامی،  بیروت،1403ق.

______، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، قم،1413ق.

شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه المذهب الامام الشافعی، دار الفکر، بیروت،بی­تا.

صدر، محمّد، ماوراء الفقه، دارالاضواء، چاپ اول، بیروت،1420ق.

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الاصولمؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی،، قم،  1417ق.

______، دروس فی علم الاصول، دار الکتاب اللّبنانی، چاپ دوم، بیروت،1406ق.

صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام، دارالهادی، چاپ اول، بیروت،1420ق.

طباطبایی کربلایی، علی بن محمد علی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، مؤسسة النشر الاسلامی، قم،1412ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن، الخلاف، تحقیق از علی خراسانی و همکاران، دفتر انتشارات اسلامی،  قم،1407ق. 

______، المبسوط فی فقه الامامیة، تصحیح: محمّد تقی کشفی، مکتبة الرضویة، چاپ سوم، تهران،1387ق.

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، تحقیق: مجتبی موحدی- منذر حکیم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، قم،1420ق.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، مکتبة المرتضویه، قم، بی­تا.

______،  قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، موسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، قم،1413ق.

______، تحریر الاحکام الشریعة الی مذهب الامامیة، تحقیق: ابراهیم بهادری، مؤسسة الامام الصادق (ع)،  چاپ اول، قم،1420ق.

علم الهدی، علی بن حسین، الذریعه الی اصول الشریعة، انتشارات دانشگاه تهران، تهران،1376.

علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، مفهوم و حجیت مذاق شریعت در فرایند استنباط احکام فقهی، بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1390.

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله (الغصب، احیاء الموات، المشترکات واللقطة)، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم،1429ق.  

فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، تصحیح: عبد اللطیف حسینی کوهکمری، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، قم، 1404ق.

فخر المحقّقین، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، تصحیح: حسین موسوی- علی پناه اشتهاردی- عبد الرحیم بروجردی، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، قم،1389ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، مؤسسة دار الهجرة، چاپ دوم، قم،1410ق.

کاشف الغطاء، علی بن محمد، النور الساطع فی الفقه النافع، مطبعة الآداب، نجف،1381ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری، دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، تهران،1367.

کوه­­کمره­ای، محمد بن علی حجت، کتاب البیع، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، قم، 1409ق.

 

لاری، عبد الحسین، التعلیقة علی المکاسب، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، قم،1418ق.

مامقانی، محمد حسن بن عبد الله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، مجمع الذخائر الاسلامیة، چاپ اول، قم، 1316ق.

محقّق حلّی، محمّد بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، تصحیح از محمد حسین عبد العلی بقال، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، قم،1408ق.

محقق سبزواری، محمد باقر، کفایة الاحکام، موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، قم،1423ق. 

محقّق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مؤسسة آل البیت، چاپ اول، قم، 1411ق.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مرکز الکتاب للترجمة والنشر، چاپ اول، تهران،1402ق.

مصطفوی، محمد کاظم، فقه المعاملات، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، قم، 1423ق.

______، القواعد: مائة قاعدة فقهیة معنی و مدرکاً و مورداً، مؤسسة النشر الاسلامی، قم،1417ق.

مفید، محمّد بن محمّد، المسائل الصّاغانیة فی الردّ علی ابی حنیفه، تحقیق: محمّد قاضی، دارالمفید، چاپ اول، بیروت،1413ق.

مقدّس اردبیلی، احمد بن محمّد، مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق: مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، حسین یزدی اصفهانی، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، قم، 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، مدرسة الامام امیر المؤمنین (ع)، چاپ سوم، قم، 1411ق.

منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، مرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، قم، 1408ق.

مهریزی، مهدی، «عدالت به مثابه قاعده فقهی»، نقد و نظر، بهار و تابستان 1376، صص184-197.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمّد حسن، جامع الشتات، تصحیح: مرتضی رضوی، انتشارات کیهان، چاپ اول، تهران، 1371.

نجفی، محمّد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، تهران،1365.

______، مجمع الرسائل، تحقیق از موسسه صاحب الزمان، مشهد، 1373.

نووی، یحیی بن شرف، المجموع: شرح المهذب، دار الفکر،[بیروت]،  [بی­تا].

هاشمی شاهروری، محمود، مقالات فقهیة، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، بیروت،1417ق.

یزدی، محمّد کاظم بن عبد العظیم، حاشیة المکاسب، مؤسسة اسماعیلیان، (چاپ سنگی)، قم، 1378ق.