برّرسی تطبیقی دو نظریۀ ولایت فقیه و دموکراسی متعهّد در شکل‌گیری گفتمان انقلاب اسلامی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 4، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 28، اسفند 1395، صفحه 107-135   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jss.v13i2.47360

نویسندگان

مرتضی علویان^* ؛ حسین دوست‌محمّدی

دانشگاه مازندران

چکیده

انقلاب اسلامی ایران، نقطۀ آغازینی در تحوّلات سال‌های پایانی قرن بیستم به شمار می‌آید. انقلابی که مکاتب مختلف سیاسی از جمله لیبرالیسم، سوسیالیسم، ناسیونالیسم و غیره را به چالش کشیده است. پرداختن به اندیشه‌ها و زیرساخت فکری انقلاب اسلامی در فضای تأثیر عوامل مؤثّر بر انقلاب‌ها (اندیشۀ سیاسی، رهبری و مردم) امری ضروری به نظر می‌رسد. انقلاب اسلامی تجربه‌ای است که نخبگان آن از مجموعه‌های دینی و روشن‌فکری برخاسته و هر کدام در راستای رسیدن جامعه به وضعیت مطلوب و اندیشۀ جایگزین، تلاش‌های فراوانی کرده اند. امام خمینی به عنوان بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و شخصیت‌های دیگری هم‌چون علی شریعتی در مجموعه‌های روشن‌فکری نقش مهمّی را ایفا کرده‌اند. آن‌چه در این پژوهش به آن پرداخته می‌شود، این است که دو نظریۀ ولایت فقیه و دموکراسی متعهّد به چه میزانی در انقلاب اسلامی نقش ایفا کرده‌اند و چه‌گونه در پیش‌برد این هدف هم‌افزایی داشته‌اند؟ بر همین اساس، تأثیر هر یک از دو نظریه بر عناصر اصلی شکل‌گیری انقلاب (اعتقادات، رهبری، مردم) برّرسی شده و نقاط مشترک و افتراق بیان شده است. به باور نگارندگان، امام خمینی در یک گسترۀ عمومی و علی شریعتی در یک مجموعۀ خاص نخبگی توانستند از اسلام انقلابی و تشیّع راستین علوی در ترسیم وضعیت مطلوب جهت جای‌گزینی با وضع موجود بهره گیرند.

کلیدواژه‌ها

امام خمینی؛ گفتمان انقلاب اسلامی؛ ولایت فقیه؛ شریعتی؛ دموکراسی متعهّد

مراجع

1. ابوزید، ن. (1383). نقد گفتمان دینی. (ح. یوسفی اشکوری، مترجم). تهران: نشر یادآوران

2. امامی، م. و بخشی، م. (1394). تبیین مدل جهان‌شمول نظام ولایی براساس گفتمان حکومت جهانی اسلام امام خمینی. پژوهش‌نامۀ انقلاب اسلامی، 5 (15)، 94-65

3. ایزدی، س. (1394). نظم‌های سیاسی در فقه شیعه و ظرفیت‌سنجی آن‌ها در خصوص مشارکت سیاسی. علوم سیاسی، 7 (66)، 56-35

4. باقی، ع. (1383). تولّد یک انقلاب. تهران: نشر سرایی

5. بیات، م. ح. (1393). ولایت فقیه و جایگاه آن در حکومت اسلامی با تکیه بر براهین عقلی و نقلی. بصیرت و تربیت اسلامی، 11 (31)، 45-19

6. پولادی، ک. (1392). تاریخ اندیشۀ سیاسی در غرب. تهران: نشر مرکز

7. تاجیک، ا. (1380). میزگرد گفتمان انقلاب اسلامی. اندیشۀ انقلاب اسلامی، (پیش‌شمارۀ 1)، 174-145

8. خمینی، ر. (1376). کلمات قصار، پندها و حکمت‌ها. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی

9. خمینی، ر. (1389). ولایت فقیه. تهران: مؤسّسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی

10. دارینی، م. (1386). تحوّلات اجتماعی و انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی. تهران: مؤسّسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی

11. دهشیری، محمّدرضا. (1380). تأثیر تحوّلات سیاسی- اجتماعی بر هویت فرهنگی ایران معاصر. نامۀ پژوهش، 6 (22 و 23)، 178-151

12. رجایی، ف. (1372). تحوّل اندیشه سیاسی در شرق باستان. تهران: نشر قومس

13. رزمجو، ح. (1369). استاد و فرزند برومند او. مشهد: انتشارات خاوران

14. رهنما، ع. (1389). علی شریعتی مسلمانی در جست‌وجوی ناکجاآباد. (ک. قرقلو، مترجم). تهران: انتشارات گام نو

15. زیباکلام، ص. (1390). از دموکراسی تا مردم‌سالاری نظری بر اندیشه‌های سیاسی دکتر علی شریعتی. تهران: انتشارات روزنه

16. سمیعی اصفهانی، ع. و کیانی، ع. (1394). پیروزی و ناکامی گفتمان انقلاب اسلامی تجربه متفاوت در ایران 1979 و مصر 2011. سیاست، 45 (2)، 287-269

17. شاکرین، ح. ر. (1391). حکومت دینی. قم: دفتر نشر معارف

18. شجاعیان، م. (1382). انقلاب اسلامی و رهیافت فرهنگی. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی

19. شریعتی، ع. (1358). مجموعه آثار. ج 9. تهران: نشر سحاب کتاب

20. شریعتی، ع. (1371). فرهنگ لغات. تهران: انتشارات قلم

21. شریعتی، ع. (1372). مجموعه آثار. ج 26. تهران: شرکت سهامی انتشار

22. شریعتی، ع. (1392). دربارۀ روحانیت. مشهد: نشر سپیده باوران

23. شریعتی، ع. (1393). امّت و امامت. مشهد: نشرسپیده باوران

24. شفیعی سروستانی، ا. (1389). پرسش از غرب. تهران: نشر موعود عصر

25. طباطبایی، ج. (1387). زوال اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: انتشارات کویر

26. طباطبائی، ج. (1367). درآمد فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی

27. عالم، ع. (1386). بنیادهای علم سیاست. تهران: نشر نی

28. عمید زنجانی، ع. (1366). فقه سیاسی، نظام سیاسی و رهبری در اسلام. ج 2. تهران: انتشارات امیرکبیر

29. عمید زنجانی، ع. (1385). مبانی اندیشۀ سیاسی اسلام. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

30. عیوضی، م.ر. (1392). انقلاب اسلامی و ریشه‌های تاریخی آن. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور

31. فوکو، م. (1391). ایران روح یک جهان بی‌روح. (ن. سرخوش، مترجم). تهران: نشر نی

32. فیرحی، د. (1382). نظام سیاسی و دولت در اسلام. تهران: انتشارات سمت

33. فیرحی، د. (1392). قدرت، دانش و مشروعیت اسلام. تهران: نشر نی

34. قوام، ع. (1392). سیاست‌های مقایسه‌ای. تهران: انتشارات سمت

35. متقی، ا. و قره بیگی، م. (1393). واکاوی گفتمان ژئوپولیتیکی انقلاب اسلامی ایران از نظرگاه نظریۀ سازه‌انگاری. پرسش‌نامۀ متین، 16 (64)، 151-131

36. مطهرّی، م. (1365). امامت و رهبری. تهران: انتشارات صدرا

37. مطهّری، م. (1371). پیرامون انقلاب اسلامی. تهران: انتشارات صدرا

38. ملکوتیان، م. (1387). بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه‌پردازی‌ها. تهران: انتشارت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

39. نصری، م. (1387). ایران، دیروز، امروز، فردا. قم: نشر معارف

40. هزارجریبی، ج. (1387). درآمدی بر نسبت حکومت و مشروعیت. تهران: دفتر برنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی