نظریه ی فهم اجتماعی نصوص؛ مبانی، کارکرد

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 44، شماره 3 - شماره پیاپی 90، آذر 1391، صفحه 9-35   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.8312

نویسندگان

اسکندری اسکندری^{* 1}؛ علی تولائی²

¹کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی

²استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه یزد

چکیده

نظریه ی محمد جواد مغنیه با عنوان: «فهم اجتماعی نصوص»، تکامل مکانیسم تنقیح مناط در فرایند اجتـهاد است که بر پایه ی مبانی و ضوابطی چون: مقاصد شریعت، عرف و ظهور سیاقی، شکل گرفته است. توجه به مقاصد شریعت، با عنایت به عنصر زمان و مکان، نوعی مناسبت قطعی میان موضوع و حکم، ایجاد می کند و ظهوری برای متن کلام شارع، رقم می زند که بر اساس اصل عقلایی حجیت ظهور، اعتبار خواهد داشت. فهم عرفـی جدید، از موضوع مذکور در متـن روایت، الغای خصوصیت می‌کند و این فرصت را برای فقیه فراهم می آورد که به تفسیر و توسعه ی موضوع بپردازد و به کشف احکام اولیه درباره ی آن نائل آید.
نظریه ی فهم اجتماعی نصوص، در آن دسته از احکام شرعی، کاربرد دارد که هم بر اساس مصالح اجتماعی انسان و نه صرف طبیعت انسانی او وضع شده باشند و همچنین، قرینه ای دال بر عدم تفسیر نص وجود نداشته باشد؛ بنابراین، احکام عبادی، از محدوده ی اِعمال این قاعده، خارج می شوند و نظریه، با حفظ شرایط، در مسائل معاملی و اجتماعی قابل اجرا است.
یکی از مهمترین نتایج حاصل از این نظریه، این است که نصوص و روایات موجود، این قابلیت را دارند که می توان برای بسیاری از موضوعات جدید، همچنان حکم اولی صادر نمود، بدون اینکه به ورطه ی قیاس کشیده شد، یا بیش از اندازه، به عناویـن ثانوی تمسـک جست؛ نتیجـه ای که به گفته-ی شهید صدر: گـره بزرگـی را در فقـه می گشاید.

کلیدواژه‌ها

فهم اجتماعی نصوص؛ تنقیح مناط؛ مقاصد شریعت؛ عرف؛ ظهور سیاقی؛ مناسبت حکم و موضوع

مراجع

قرآن کریم

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، اول، الهادی، قم، 1419 ق.

همو، المکاسب، اول مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1419 ق.

بروجردی، سید حسین، نهایة الاصول، حسینعلی منتظری، اول، نشر تفکر، قم، 1415 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، دوم، مؤسسة آل البیت (ع)، قم، 1414 ق.

حسینی، روحانی، سید محمد صادق، زبدة الاصول، اول، مدرسة الإمام الصادق (ع)، قم، 1412 ق.

همو، فقه الصادق (ع)، مؤسسة دار الکتاب، قم، 1412 ق.

حکیم، عبدالصاحب، منتقی الاصول، دوم، الهادی، قم، 1416 ق.

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، دوم، مؤسسة آل البیت (ع)، قم، 1390 ق.

خمینی، امام روح الله، تهذیب الاصول، جعفر صبحانی، دار الفکر، قم، 1410 ق.

خویی، ابوالقاسم، الصوم، اول، لطفی، بی جا، 1364.

همو، محاضرات فی اصول الفقه، محمد اسحاق فیاض، دار الهادی، قم، 1410 ق.

همو، مصباح الفقاهة، محمد علی توحیدی، سوم، وجدانی، قم، 1371.

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الإسلامی، اول، دارالفکر، دمشق، 1406 ق.

شاطبی، ابو اسحاق، الموافقات فی اصول الشریعة، المکتبة العصریة، بیروت، 1423 ق.

صدر، سید محمد باقر، بحوث فی شرح العروة الوثقی، اول، الآداب، نجف، 1391 ق. همو، دروس فی علم الاصول، چاپ دوم، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1406 ق.

همو، المعالم الجدیدة للاصول، دوم، مکتبة النجاح، نجف، 1395 ق.

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، اول، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1420 ق.

غزالی، محمد، المستصفی، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی تا

فضلی، عبد الهادی، دروس فی اصول فقه الامامیة، اول، موسسة أم القری، بی جا، 1420 ق.

گلپایگانی، سید محمد رضا، إفاضة العوائد تعلیق علی درر الفوائد، اول، دار القرآن الکریم، قم، 1411 ق.

همو، هدایة العباد، اول، دار القرآن الکریم، قم، 1413 ق.

مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم أبحاثها، پنجم، الهادی، قم، 1413 ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، سوم، نشر اسلامی، قم، 1425 ق.

مغنیه، محمد جواد، اصول الإثبات فی الفقه الجعفری، اول،دار العلم للملایین، بیروت،1964 م.

همو، رویکردی دوباره به اسلام، علی رضا اسماعیل آبادی، اول، شرکت به نشر، مشهد، 1381.

 همو، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، سوم، دار لجواد دار لتیار لجید، بیروت، 1408 ق.

همو، فقه الإمام جعفر الصادق (ع) عرض و استدلال، دار لجواد دار لتیار لجدید، بیروت،1404 ق.

نایینی، محمد حسین، فوائد الاصول، محمد علی کاظمی خراسانی، اول، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1409 ق.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، سوم، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1367.

وحید بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الحائریة، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1415 ق.