تحلیل ویژگی‌های مضمونی، بصری و ساختاری در محراب‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 100، تیر 1397، صفحه 9-50   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i1.78212

نویسندگان

محمد زهدی؛ فرزانه فرخ فر^*

دانشگاه نیشابور

چکیده

در سراسر تاریخچۀ سفالگری و از میان تمام شیوه‌های تزئین سفال، لعاب زرین‌فام به سبب درخشش و انعکاس طلاگونه‌اش همواره مورد توجه و تحسین همگان بوده‌است. کاشی‌های طلایی یا کاشی‌های زرین‌فام با آغاز قرن 7ق به تزیین محراب‌ها راه پیدا کردند. این شاهکارهای به جای مانده ‌از اعصار خوارزمشاهی، مغول، ایلخانی و حتی تیموری، نشان دهندۀ اوج به کارگیری تکنیک‌های تزئینی برای ساخت محراب‌ها هستند؛ لیکن از میان نمونه‌های برجای مانده در دوره‌های تاریخی مختلف، محراب‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانی از کثرت و تنوع بیشتری برخوردارند. از همین رو، این پژوهش می‌کوشد با رویکردی زیباشناسانه، به مطالعۀ اجزای کالبدی و کاربرد عناصر بصری در محراب‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانی بپردازد.
پرسش مقالۀ حاضر این است که در اجزای کالبدی محراب‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانی چه ویژگی‌هایی وجود دارد؟ برای دستیابی به پاسخ، در گام نخست تلاش شده تمامی محراب‌های زرین‌فام موجود از دورۀ ایلخانی شناسایی شود. سپس به منظور کشف کیفیت اجزای کالبدی آثار، ویژگی‌های مضمونی، بصری و ساختاری محراب‌های زرین‌فام این دورۀ تاریخی تحلیل و بررسی می‌شود. نتایج کلی تحقیق بر این نکته تاکید دارند که محراب‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانی از کیفیتی مطلوب در اجزای کالبدی آثار برخوردارند، لیکن این کیفیت در ادوار پایانی دورۀ ایلخانی دچار افت شدیدی شده و بسیاری از ویژگی‌های مثبت و درخشان این آثار رنگ باخته است.

کلیدواژه‌ها

ایلخانیان؛ تزئینات معماری؛ محراب؛ کاشی زرین‌فام

مراجع

قرآن کریم

پوپ، آرتور اپهام، سیری در هنر ایران، علمی و فرهنگی، تهران، 1387ش.

توحیدی، فائق، فن و هنر سفالگری، سمت، تهران، 1394ش.

جلالی، میثم، (1392)، «کاشی‌های زرین‌فام حرم امام رضا علیه‌السلام سندی از هویت تاریخی شهر مشهد»، در مشکـوه،‌ ش119، تابستان 1392، صص138ـ156.

خسرو بیگی، هوشنگ و یزدان فرخی، تاریخ ایران در دورۀ مغول و ایلخانان، تهران: دانشگاه پیام نور، 1391ش.

سجادی، علی، سیر تحول محراب در معماری اسلامی از آغاز تا حمله مغول، میراث فرهنگی، 1376ش.

سلیمی، مینو، «هنر کاشی و محراب»، در کتاب ماه هنر، ش77 و 78، بهمن و اسفند 1383، صص152ـ159.

شایسته‌فر، مهناز، «نقش‌مایه‌های تزئینی سفالینه‌های دورۀ ایلخانان موزۀ ایران باستان»، در هنرهای تجسمی، ش27، 1386ش، صص22ـ29.

صدری، مهدی، «خاندان ابی طاهر کاشانی: آفرینندگان محراب‌های زرفام»، در فصل‌نامۀ هنر، ش15، بهار 1367، صص39ـ28.

طهوری، نیر، «جستجوی مفاهیم نمادین کاشی زرین‌فام»، در فرهنگستان هنر، خیال 1، ش1، بهار 1381، صص58ـ89.

طهوری، نیر، «کاشی‌های زرین‌فام دورۀ ایلخانان مغول»، در کتاب ماه هنر، ش 45 و 46، خرداد و تیر 1381، صص72ـ81.

فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسن، «تجلی حکمت اسلامی در ساختار و مضامین محراب زرین‌فام حرم مطهر رضوی»، در نقش جهان، ش1، سال چهارم، تابستان 1393، صص7ـ16.

کفیلی، حشمت، «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی»، در شمسه (نشریۀ الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)، ش18، بهار 1392، صص1ـ28.

محمد زادۀ میانجی، مهناز، بررسی سیر تحول سفال زرین‌فام در جهان، سروش، تهران، 1392ش.

معتقدی، کیانوش، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، در آستان مهر، ش2 و 3، 1391ش، صص28ـ35.

معتقدی، کیانوش، خاندان ابی‌طاهر کاشانی، پیکره، تهران، 1393ش.

نیکخواه، هانیه و علی شیخ‌مهدی، «رهیافتی به سیاستهای فرهنگی ایل‌خانان درسدۀ سیزدهم/هفتم در واکاوی نقوش سفال‌های زرین‌فام ایران»، در مطالعات هنر اسلامی، ش13، پاییز و زمستان 1389، صص109ـ129.

نیکخواه، هانیه، «نگاهی بر سفال زرین‌فام ایرانی»، در کتاب ماه هنر، ش151، فروردین 1390، صص76ـ86.

واتسون، آلیور، سفال زرین‌فام ایرانی، سروش، تهران، 1390ش.

منابع الکترونیکی

مجموعۀ خصوصی دوریس دوک، در ایالت هاوایی آمریکا

www.dorisdukecollections.org

موزۀ اسلامی‌شانگری

Shangri la, Museum of Islamic Art, Culture & Design, Hawaii (September 2018), Available at SSRN http://www.shangrilahawaii.org/islamicـartـcollection/

موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن

Victoria and Albert Museum, Islamic Arts, London (September 2018), Available at SSRN https://www.vam.ac.uk/collections/islamicـmiddleـeast

موزۀ «والترز»، بالتیمور آمریکا

Walters Art Museum, Islamic Arts Collections Baltimore, (September 2018), Available at SSRN https://art.thewalters.org/detail/29876/mihrabـplaque/

موزۀ ملی ایران www.nmi.ichto.ir

مجموعۀ خصوصی هنرهای اسلامی دیوید در شهر کپنهاگ دانمارک

The David Collection, The collections of Islamic Art, Copenhagen, Denmark, (September 2018), Available at SSRN https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic

موزۀ لاکما، لس آنجلس

The Los Angeles County Museum of Art (LACMA) collections encompass the geographic world and virtually the entire history of art, (September 2018), Available at https://collections.lacma.org/node/239878

موزۀ گلبنکیان http://gulbenkian.pt

موزۀ لوور، پاریس www.Louvre.fr

موزۀ متروپولیتن، نیویورک

Metropolitan Museum of Art, New York (September 2018), Available at SSRN

https://www.metmuseum.org/art/collection/search#!?q=Mihrab%20Islamic%20Art