نقش سیاسی حاجب در دورۀ اول خلافت عباسی (132ـ232ق) مطالعه موردی: خاندان ربیع

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 100، تیر 1397، صفحه 67-87   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i1.78469

نویسندگان

محمدجعفر اشکواری^* ؛ سیده زهرا موسوی

دانشگاه زنجان

چکیده

دوره اول خلافت عباسی (132ـ232ق) با دیوان‌سالاری منسجم و قدرتمند همراه بود که در آن، وزیر و حاجب از منصب‌های مهم و بانفوذ به شمار می‌رفت. حاجبان که در آغاز پرده‌دار بودند، وظایف و اختیارات گسترده‌ای گرفتند و در وقایع مهم مانند جانشینی خلفا نیز تأثیرگذار شدند. خاندان ربیع در این دوره در مقام وزیر و حاجب نقش مهمی در وقایع سیاسی ایفا کرد و حتی اسباب سقوط خاندان برمکی را فراهم ساخت. پژوهش حاضر به واکاوی نقش و جایگاه حاجب در دورۀ اول خلافت عباسی با تأکید بر خاندان ربیع می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش که به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از مفهوم پاتریمونیال ـ بوروکراتیکِ ماکس وبر انجام شده، نشان می‌دهد که رشد سریع دیوانسالاری، نفوذ بیش‌ازحد دیوانیان، بدگمانی حاکم و درنهایت برکناری یا قتل افراد را به دنبال داشت که این موضوع دربارۀ نفوذ ربیع و فضل بن ربیع و سرانجام آن‌ها صادق است.

کلیدواژه‌ها

حاجب؛ خاندان ربیع؛ دورۀ اول عباسی؛ حاکمیت پاتریمونیال ـ بوروکراتیک

مراجع

ابن‌ابی‌الربیع، شهاب‌الدین احمد، سلوک المالک فی تدبیر الممالک، دارکنعان، دمشق، 1996م.

ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل فی التاریخ، دارصادر، بیروت، 1965م.

ابن‌بکار، زبیر، الاخبار الموفقیات، تحقیق: سامی مکی المعانی، عالم الکتب، بیروت، 1416ق.

ابن‌حبیب، محمد بن حبیب، المحبر، دار الغد العربی، قاهره، بی‌تا.

ابن‌حجه، تقی‌الدین بن علی، ثمرات الأوراق، المکتبه العصریه، بیروت، 1426ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن‌خلدون، ترجمۀ محمد پروین‌گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران، 1375ش.

ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابنا الزمان، دارصادر، بیروت، 1398ق.

ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1410ق.

ابن عبدربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، محقق مفید محمد قمیحه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1404 ق.

ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1412ق.

ابن‌طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ترجمۀ محمد وحیدگلپایگانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1360ش.

ابن‌عبری، غریغوریوس بن هارون، تاریخ مختصر الدول، دارالمشرق، بیروت، 1992م.

ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، دارالفکر، بیروت، 1415ق.

ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، الهیئة المصریة العامة للکتاب، القاهره، 1992م.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دارالفکر، بیروت، 1407ق.

ابن‌منظور، محمدبن مکرّم، لسان العرب، دارصادر، بیروت، 1414ق.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1415ق.

ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، داراحیاءالتراث العربی، بیروت، 1421ق.

اشرف، احمد، جامعه‌شناسی ماکس وبر، هومن، تهران، 1357ش.

امین، احمد، هارون الرشید، موسسۀ هنداوی، قاهره، 2012م.

انوری، حسن،‌ اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، طهوری، تهران، 1350ش.

انوری، حسن، فرهنگ سخن، سخن، تهران، 1381ش.

براقی، حسین، تاریخ کوفه، ترجمۀ سعید راد رحیمی، به‌نشر، مشهد، 1381ش.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، دارالفکر، بیروت، 1417ق.

بلعمی، ابوعلی، تاریخنامه طبری، تحقیق: محمد روشن، سروش، تهران، 1378ش.

بندیکس، رینهارد، سیمای فکری ماکس‌ وبر، ترجمۀ محمود رامبد، هرمس، تهران، 1382ش.

ترنر، برایان. اس، وبر و اسلام، ترجمۀ حسین بستان و دیگران، حوزه و دانشگاه، قم، 1388ش.

تنوخی، محسن بن علی، الفرج بعد الشده، دارصار، بیروت، 1975م.

تنوخی، محسن بن علی، المستجاد من فعلات الاجواد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1426ق.

توزری، ابومروان عبدالملک، الاکتفاء فی اخبار الخلفا، تحقیق صالح بن عبدالله الغامدی، بی‌نا، مدینه، 1429ق.

ثعالبی، عبد الملک بن محمد، تحفة الوزراء، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، 1427ق.

جاحظ، عمرو بن بحر، تاج آئین کشورداری در ایران و اسلام، ترجمۀ حبیب‌الله نوبخت، آشیانۀ کتاب، تهران، 1386ش.

جاحظ، عمرو بن بحر،رسائل الجاحظ: الرسائل السیاسیه، دار و مکتبة الهلال، بیروت، 2002 م.

جاحظ، عمرو بن بحر، کتاب التاج فی اخلاق الملوک، تحقیق: فوزی‌خلیل عطوی، شرکة اللبنانیة للکتاب، بیروت، 1970م.

جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء والکتاب، دار الفکر الحدیث، بیروت، 1408ق.

‌حسن، حسن ابراهیم و علی ابراهیم ‌حسن، النظم الاسلامیه، مکتبة النهضة المصریة، قاهره، بی‌تا.

حموی، یاقوت، معجم البلدان، دارصار، بیروت، 1995م.

حموی، یاقوت، معجم الادبا، تحقیق: احسان عباس، دارالغرب الاسلامی، بیروت، 1993م.

خدایی، سید علی‌اکبر، «ربیع بن یونس»، در دانشنامۀ جهان اسلام، ج19، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1392ش.

خضری‌بک، محمد، محاضرات تاریخ الامم الاسلامیه (الدوله العباسیه)، المختار، قاهره، 1424ق.

خضری، سیداحمدرضا، تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، سمت، تهران، 1379ش.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1417ق.

خلیفه بن ‌خیاط، تاریخ، تحقیق: فواز، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1415ق.

خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، دار المناهل، بیروت، 1428ق.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.

دینوری، ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، تحقیق: علی شیری، دارالاضواء، بیروت، 1410ق.

دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، نشرنی، تهران، 1371ش.

ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، دار الکتاب العربی، بیروت، 1413ق.

ذیلابی، نگار، «دربار»، دانشنامه جهان اسلام، ج 17، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1393ش.

رباح، اسحاق محمد، تطور النقود الاسلامیه حتی نهایه عهد الخلافه العباسیه، دار کنوز المعرفه، عمان، 2008م.

رفاعی، انور، تشکیلات اسلامی، ترجمۀ سیدجمال موسوی، به‌نشر، مشهد، 1393ش.

زرکلی، خیرالدین، الاعلام، دار العلم للملایین، بیروت، 1989م.

زرین کوب، روزبه و حمیدرضا پاشازانوس، «نظام سیاسی ساسانی (325ـ579م) و نظریۀ پاتریمونیال ـ بوروکراتیک ماکس وبر»، پژوهش‌های تاریخی، سال سوم، ش3، 1390ش، صص99ـ112.

زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمۀ علی جواهرکلام، امیرکبیر، تهران، 1372ش.

شامی، فضیله، «الفضل بن الربیع الحاجب و الوزیر (138ـ208ق)»، المؤرخ العربی، ش28، 1986م، صص88ـ94.

شهابی، هوشنگ و خوان لینز، نظام‌های سلطانی، ترجمۀ منوچهر صبوری، شیرازه، تهران، 1380ش.

صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1346ش.

صابی، هلال بن محسن، رسوم دارالخلافه، دارالرائد العربی، بیروت، تحقیق: میخائیل عواد، 1406ق.

طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السیاده فی موضوعات العلوم، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1422ق.

طبری، محمد بن جریر بن یزید، تاریخ، دارالتراث، بیروت، 1967م.

طقوش، محمدسهیل، دولت عباسیان، ترجمه حجت‌الله جودکی و با اضافاتی از رسول جعفریان، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1383ش.

غزالی، ابوحامد محمد، التبر المسبوک فی نصیحه الملوک، المکتبة العصریة، بیروت، 1429ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، هجرت، قم، 1409ق.

فرخنده زاده، محبوبه، «پادشاه‌زدگی؛ غلبه نظامیان بر ساختار سیاسی ـ اداری خلافت عباسی»، تاریخ اسلام، سال هجدهم، ش1، 1396ش، صص113ـ135.

فرخنده زاده، محبوبه، «حاکمیت خلافت عباسی بر مبنای نظریۀ اقتدار سنتی ماکس وبر»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال هفتم، ش25، 1394ش، صص73ـ96.

فرهمندپور، فهیمه و محبوبه فرخنده‌زاده، «نقش دبیران ایرانی در تحول نظام اداری عباسیان»، مطالعات تاریخ اسلام، سال ششم، ش20، 1393ش، صص99ـ121.

فروند، ژورین، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گهر، توتیا، تهران، 1383ش.

قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، تحقیق: محمدحسین شمس‌الدین، دارالکتب العلمیه، بیروت، بی‌تا.

گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، تحقیق: عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران، 1363ش.

مجهول المولف، اخبار الدولة العباسیة و فیه اخبار العباس و ولده، تحقیق: عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، دار الطلیعه، بیروت، 1391ق.

مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الإشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل الصاوی، دارالصاوی، قاهره، بی‌تا.

مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، دارالهجره، قم، 1409ق.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، تهران، 1388ش.

مؤذن جامی، محمدمهدی، «ابوایوب موریانی»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1367ش.

نخجوانی، هندوشاه، تجارب السلف، تصحیح: عباس اقبال، طهوری، تهران، 1344ش.

نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ نفیسی، کتابفروشی خیام، تهران، 1318ش.

وکیع، محمد بن خلف، اخبار القضاة، عالم الکتب، بیروت، 1422ق.

یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ، دار صادر، بیروت، بی‌تا.

SOURDEL, D., “HADJIB”, EI2.