معنا شناسی تنقیح مناط مقارنه با مفاهیم مشابه و روش شناسی آن

فقه و اصول

مقاله 6، دوره 44، شماره 3 - شماره پیاپی 90، آذر 1391، صفحه 127-153   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.8229

نویسنده

هادی عظیمی گرکانی^*

استادیار دانشگاه آزاد اسلامی ، واحد تهران مرکزی

چکیده

تنقیح مناط یکی از قوانین و قواعد اصول فقه است که برای فرایند استنباط و به منظور دست‌یابی به مناط به کار می‌رود و به طور کلی، گونه‌ای از تعمیم احکامی است که برای وقایع و موارد خاص صادر شده است و با این روش، خصوصیاتی از آن واقعه یا فرد خاص شناسایی می‌شود که در حکم تأثیر گذار نیست؛ آن گاه، این خصوصیات، کنار زده می‌شود و حکم به همه‌ی موارد مشابه، تسری پیدا می‌کند و چنانچه به صورت قطعی باشد، حجت و معتبر است.
تنقیح مناط، از مباحث الفاظ است و استناد به آن، همسان با استناد به عام یا مطلق است.
دست‌یابی به مناط، از طریق شَمّ فقاهت و گستره‌ی فکری فقیه، تناسب حکم و موضوع و نیز فهم دقیق عرفی، امکان پذیر است. جریان تنقیح مناط در فروعات فقهی‌ای بیشتر به چشم می‌خورد که جنبه‌ی اجتماعی دارند و تنظیم کننده‌ی روابط صحیح و عادلانه‌ی میان افراد جامعه می‌باشند و در نصوص، از سابقه‌ی کمتری برخوردار می‌باشند.
چنانچه در شریعت، به وصف موثر تصریح شده باشد و به الغای اوصاف و ملازمات، نیازی نباشد، به آن، تحقیق مناط گویند که از اعتبار شرعی برخوردار است، ولی اگر استنباط، بر روش قطعی مبتنی نباشد و دست‌یابی به مناط، بدون توجه به نص صورت گیرد، از آن به تخریج مناط تعبیر می‌شود که از دیدگاه امامیه، معتبر نیست.

کلیدواژه‌ها

مناط؛ علت؛ قیاس؛ تعمیم احکام؛ تنقیح مناط

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الأصول، دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1366.

آمدی، سیف الدین، الاحکام فی أصول الاحکام، المکتب الإسلامی، دمشق، 1402 ق.

همو، کتاب الصلوة، محمد تقی آملی، بی نا، تهران، 1371.

إبن امیر الحاج، محمد، التقریر و التحبیر، بی‌نا، بیروت، 1996 م.

إبن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، المسودة فی أصول الفقه، مکتبة المدنی، قاهره، بی تا.

إبن منظور، محد بن مکرم، لسان العرب، نشر أدب الحوزة، قم، 1405 ق.

إبن هشام، عبدالله بن یوسف، مغنی البیب، دار العلم، قم، 1376.

انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، اسماعیلیان، قم، 1360.

همو، کتاب الخمس، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1386.

همو، کتاب الطهارة، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1389.

بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، مؤسسة النشر الإسلامی، قم.

بروجردی، سید حسین، البدر الزهر فی صلوة الجمعة و المسافر، حسین علی منتظری، بی جا، بی تا.

پاکتچی، احمد، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1367.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دانشنامه حقوقی، امیر کبیر، تهران، 1376.

جوهری، اسماعیل، صحاح اللغة، دار العلم، بیروت، بی تا.

حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1411 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.

حسینی، مراغی، سید عبدالفتاح، العناوین الفقهیة، موسسة النشر الإسلامی، قم، 1417 ق.

خلاف، عبدالوهاب، علم أصول الفقه، دار القلم، قاهره، 1956 م.

خمینی، امام روح الله، تهذیب الاصول، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم، 1381.

همو، کتاب البیع، بی نا، قم، 1410 ق.

همو، کتاب الطهارة، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم، 1381.

همو، المکاسب المحرمة، اسماعلیان، قم، 1368.

خوانساری، سید احمد، جامع المدارک، اسماعلیان، قم، 1364.

خویی، سید ابوالقاسم، الإجتهاد و التقلید، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1410 ق.

همو، کتاب الحج (تعلیقة المنهج لاحکام الحج)، بی جا، بی تا.

همو، مصباح الفقاهة، محمد علی توحیدی تبریزی، انصاریان، قم، 1374.

رازی، فخر الدین، المحصول فی علم أصول الفقه، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1412 ق.

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الإسلامی، دارالفکر، دمشق، 1406 ق.

زرکشی، محمد، البحر المحیط فی أصول الفقه، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1421 ق.

سبحانی، جعفر، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت، دار الأضواء، بیروت، 1419 ق.

سرخسی، محمد، اصول سرخسی، دار الکتب العلمیة، بیروت، 1414 ق.

شبلی، محمد مصطفی، اصول الفقه الإسلامی، بیروت، دار الهدنة، بیروت، بی تا.

شوکانی، محمد، إرشاد الفحول، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1412 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة، علمیه اسلامیه، تهران، 1360.

صدر، سید محمد باقر، شرح العروة الوثقی، مجمع شهید صدر، قم، 1408 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار، دار الکتب الإسلامیة، تهران، بی تا.

همو، تهذیب الاحکام، بیروت، 1401 ق.

همو، المبسوط فی الفقه الامامیة، چاپ سنگی، 1271 ق.

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الأفکار، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1405 ق.

علامه‌ی حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1413 ق.

غزالی، محمد، المستصفی، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1417 ق.

فاضل تونی، ملا عبدالله، الوافیة فی اصول الفقه، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1412 ق.

فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1991 م.

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1377.

کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، سید محمد جواد مصطفوی، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، بی تا.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1387.

محقق حلی، جعفر، المعتبر فی شرح المختصر، مؤسسة سید الشهداء، قم، 1364.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، دار التفسیر، قم، 1380.

نایینی، محمد حسین، فوائد الاصول، محمد علی کاظمی خراسانی، مؤسسة النشر الإسلامی، 1404 ق.

همو، منیة الطالب فی شرح المکاسب، موسی نجفی خوانساری، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1418 ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1367.

نراقی، احمد، عوائد الأیام، مکتبة بصیرتی، قم، 1408 ق.

وحید بهبهانی، محمد باقر، حاشیة الفائدة و البرهان، مؤسسة العلامة المجد الوحید البهبهانی، قم، 1407 ق.

یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، 1358.