ذمه و عهده در فقه شیعه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 44، شماره 3 - شماره پیاپی 90، آذر 1391، صفحه 155-176   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.13051

نویسنده

اسماعیل نعمت اللهی^*

استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم

چکیده

مفهوم ذمه و عهده یکی از زیرمجموعه‌های بسیار مهم بحث تعهدات در فقه شیعه را تشکیل می‌دهد. کاربرد این دو واژه در متون فقهی، هم در ابواب عبادی و هم در ابواب معاملی (اعم از معاملات به معنای خاص، و ضمان قهری) بسیار شایع است. برخی از فقهای معاصر کوشیده‌اند تفاوت این دو واژه را به تقابل بین دو واژۀ عین و دین مرتبط سازند و ذمه و عهده را به ترتیب به عنوان ظرف دین و عین مطرح کنند. این مقاله در صدد بررسی صحت و سقم این نظریه است. به نظر نگارنده، تقابل ذمه و عهده در واقع به تقابل حکم تکلیفی و حکم وضعی باز می‌گردد: عهده ظرفی برای احکام تکلیفی و ذمه ظرفی برای حکم وضعیِ دین است.

کلیدواژه‌ها

ذمه؛ عهده؛ عین؛ دین؛ حکم وضعی؛ حکم تکلیفی؛ فقه شیعه

مراجع

ابن الأثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، ج2، قم، مؤسسة إسماعیلیان، چاپ چهارم، 1364

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج3 و12، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.‌

احسایی، محمدبن علی، (ابن أبی جمهور)، الأقطاب الفقهیة، 125، قم، کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1410 ق.

اردبیلی، مولی احمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج9، چاپ اول، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی،1412 ق.

اصفهانی، شیخ محمدحسین، حاشیة المکاسب، ج 1، 2، 4 و5، چاپ اول، علمیه، 1418 ق.

انصاری، شیخ مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگرۀ شیخ انصاری، ج3 و 6، چاپ دوم، 1420 ق.

ایروانی، علی بن عبد الحسین، ج1، حاشیه المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

بجنوردی،‌ سیدمحمدحسن، القواعد الفقهیة، ج4، 6 و7، قم، نشر هادی، چاپ اول، 1419 ق.

بحرالعلوم، سید محمد، بلغة الفقیه، ج2، چاپ چهارم، تهران، انتشارات مکتبۀ الصادق، 1362

بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج21، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1363

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، فرهنگ عناصرشناسی، حقوق مدنی حقوق جزا، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1382

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ضمان عقدی در حقوق مدنی، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1386

جوادی آملی، عبدالله، کتاب الصلاة، (تقریر بحث آیت الله سیدمحمد محقق داماد)، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

حر عاملی، محمدبن الحسن، وسائل الشیعة (الإسلامیة)، ج5، 8 و13، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا

حکیم، سید محسن، نهج الفقاهة، قم، انتشارات 22 بهمن، بی‌تا

حلی، جعفر بن الحسن (محقق حلی)، المعتبر، ج1، قم، مدرسة الإمام أمیرالمؤمنین (ع)، 1364

حلی، جعفر بن الحسن (محقق حلی)، شرائع الإسلام، تهران، انتشارات استقلال، چاپ دوم، 1409 ق

حلی، حسن بن یوسف (علامۀ حلی)، تذکرة الفقهاء، ج14، چاپ اول، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، 1420 ق.

حلی، حسن بن یوسف (علامۀ حلی)، قواعد الأحکام، ج2، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1418 ق.

حلی، حسن بن یوسف (علامۀ حلی)، نهایة الإحکام، قم، مؤسسة إسماعیلیان،چاپ دوم، 1410

حلی، محمدبن منصور (ابن إدریس)، السرائر، ج2، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.

رازی، شیخ محمدتقی، هدایة المسترشدین، ج2، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، بی‌تا

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات غریب القرآن، بی‌جا، دفتر نشر کتاب چاپ دوم، 1404 ق.

راوندی، سعید بن هبة الله (قطب الدین)، فقه القرآن، ج1، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1405 ق.

رشتی، میرزا حبیب الله، کتاب الغصب، بی‌جا، بی‌تا

روحانی، سید محمدصادق، المسائل المستحدثة، قم، مؤسسة دار الکتاب، چاپ چهارم، 1414 ق.

روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق (ع)، ج19 و20، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، 1414 ق.

زبیدی، سید محمدمرتضی، تاج العروس، ج5، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.

سنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، ج8، قاهره، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا

سنهوری، عبدالرزاق احمد، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، ج1، بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه، 1988

شاهرودی، سید محمود هاشمی، کتاب الخمس، ج1، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1425 ق. چاپ دوم

شهیدی، مهدی، حقوق مدنی3، تهران، مجد، چاپ سیزدهم، 1388

شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، تهران، مجد، چاپ دوم، 1380

صدر، سید محمدباقر، «حواله»، مجله فقه اهل بیت (ع)، سال ششم، شماره 21، بهار 1379، ص3-16

طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القران، ج6، قم، انتشارات جامعة مدرسین، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج5، بیروت، چاپ اول، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1415 ق.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج6، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم،‌ 1416 ق.‌

طوسی، محمدبن الحسن، الخلاف، ج3، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

طوسی، محمدبن الحسن، المبسوط، ج3، المکتبة المرتضویة، بی‌جا، بی‌تا

عاملی، زین الدین (شهید ثانی)، مسالک الأفهام، ج4 و5، قم، مؤسسة معارف اسلامی، چاپ اول، 1414 ق.

عاملی، زین الدین (شهید ثانی)، مسالک الأفهام، ج8، قم، مؤسسة معارف اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

القرافی، أحمد بن إدریس، الفروق، ج3، بیروت، دار المعرفة

قمی، میرزا ابوالقاسم، جامع الشتات، ج3، چاپ اول، تهران، مؤسسۀ کیهان، 1371

کرکی، علی بن الحسین (محقق ثانی)، جامع المقاصد، ج9، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، چاپ اول، 1410 ق.

محقق داماد، سید مصطفی، نظریۀ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ اول، 1388

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، چاپ اول، 1402 ق.‌

مغنیه، محمد جواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام، ج3، قم، مؤسسه انصاریان، 1421 ق. چاپ دوم

المکی العاملی، محمد بن جمال الدین (شهید اول)، القواعد والفوائد، ج2، قم، کتابفروشی مفید،‌ چاپ اول، 1400

منتظری، حسین علی، دراسات فی المکاسب المحرمة، ج3، قم، نشر تفکر، 1415 ق. چاپ اول

موسوی خمینی، روح الله (امام خمینی)، الخلل فی الصلاة، قم، مطبعة مهر، بی‌تا

موسوی خمینی، روح الله (امام خمینی)، کتاب البیع، ج1، تهران، مؤسسة تنظیم ونشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج37، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ سوم، 1367

نحاس، ابوجعفر، معانی القرآن، ج3، عربستان، چاپ اول، 1409 ق. جامعة أم القری

نوری، شیخ فضل الله، قاعدۀ ضمان الید، قم، مؤسسۀ انتشارات اسلامی، چاپ اول،1414 ق.

نووی، محیی الدین، المجموع، ج14، دار الفکر، بی‌جا، بی‌تا

یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، ج4، 5 و6، چاپ اول، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین، 1420 ق.