اقدامات قَرَچَقای خان و خاندان او در دوره صفویه

تاریخ و فرهنگ

مقاله 6، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 100، تیر 1397، صفحه 133-151   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i1.76046

نویسندگان

علی یحیایی^{* 1}؛ اعظم گنجی هرسینی²

¹دانشگاه حکیم سبزواری

²دانشگاه بیرجند

چکیده

با غزوات شاهان صفوی در ارمنستان و گرجستان، شمار فراوانی از مردم آنجا اسیر و به ایران آورده شدند و برخی از آنان در ساختار سیاسی‌ـ نظامی، اجتماعی و اقتصادی به جایگاه والایی دست یافتند. قَرَچَقای، از نامدارترین ایشان، به همراه فرزندانش به مرتبه‌ای والا در دورۀ صفویه رسیدند. هدف پژوهش حاضر، شناساندن قرچقای و خاندان اوست. اینکه او از چه پایگاهی برخاست و فرزندان و نوادگان او چه کسانی بودند و نحوۀ جهش اجتماعی آن‌ها از پایین‌ترین سطح به بالاترین لایه‌های جامعه چگونه بود و چه اقداماتی انجام دادند؟ در پاسخ باید گفت قرچقای‌ که در شمار غلامان ارمنی به ایران آورده شد، پس از تعلیم در دربار و گروش به اسلام و تشیع و با نشان دادن شایستگی و سرسپردگی به شاه، خود را تا مقام سپهسالاری ایران و حکومت بر دو ایالت مهم و استراتژیک آذربایجان و خراسان بالا کشید. فرزند او منوچهر و نوه‌اش، قرچقای دوم، نیم قرن بعد از او بر مشهد حکومت کردند. دیگر افراد خاندان به درجه‌ای از کمال رسیدند که علاوه بر تولید آثار هنری، مناصبی مانند تولیت حرم حضرت معصومه (ع) را نیز در دو نسل بر عهده داشتند. اقدامات فرهنگی و هنری شایانی که با حمایت آنان به ثمر رسید، به بنیانی برای مکتب هنری خراسان تبدیل شد.

کلیدواژه‌ها

صفویه؛ غلامان خاصه؛ قرچقای؛ مکتب خراسان؛ موقوفات؛ چینی های قرچقای

مراجع

آل داود، سیدعلی، «ابراهیم میرزا صفوی»، در دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدکاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1374ش.

آژند، یعقوب، «علیقلیبیگ جبهدار کتابدار»، در هنرهای زیبا، ش16، زمستان 1382ش، صص83ـ92.

اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، امیرکبیر، تهران، 1382ش.

اولئاریوس، آدام، سفرنامۀ اولئاریوس، ترجمۀ حسین کردبچه، شرکت کتاب‌ برای همه، بی‌تا، 1369ش.

بابایی، سوسن، کاترین بابایان، اینا باغدیانتسـ مککیب و معصومۀ فرهاد، غلامان خاصه: نخبگان نوخاستۀ دوران صفوی، ترجمۀ حسن افشار، نشر مرکز، تهران،1390ش.

بیجن قصهخوان، تاریخ رستمخان، چاپ جیورجیو روتا، آکادمی علوم اتریش، وین، 2009م.

ترکمانفراهی، برخوردار بن محمود، شمسه و قهقهه، امیرکبیر، تهران، 1336ش.

ترکمانیقمی، علی‌قلی‌خان بن قرچقایخان، «زبور العارفین، تحقیق علیاوسط عبدالعلی‌زاده (ناطقی)»، در علوم قرآن و حدیث، دفتر یازدهم. بی‌تا.

جابریانصاری، میرزاحسنخان، تاریخ اصفهان و ری، عمادزاده، اصفهان، 1322ش.

جنگ منشات و نثرها (جنگ خاتون‌آبادی)، نسخۀ خطی، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی، ش12803ـ5، برگ 194 ب.

حسینی جنابذی، میرزابیگ بن حسن، روضة الصفویة، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، بنیاد موقوفات افشار، تهران، 1378ش.

حسینی، مهدی، «شاهنامۀ قرچغای‌خان (شاهنامۀ وینزور)»، در هنرهای زیبا؛ هنرهای تجسمی، ش45، 1390ش، صص13ـ21.

خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم، خلاصة السیر، علمی، تهران، 1368ش.

خوزانی اصفهانی، فضلیبیگ، افضل‌ التواریخ (مجلد سوم در تاریخ پادشاهی شاه عباس کبیر، به کوشش کیومرث قرقلو، با مقدمۀ کیومرث قرقلو و چارلز ملویل، گیب، کمبریج، 2015م.

دلاواله، پیترو، سفرنامۀ دلاواله، ترجمۀ محمود بهفروزی، قطره، تهران، 1380ش.

ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، «منوچهرخان حکیم کیست؟» در آینۀ میراث، ش39، سال پنجم، زمستان 1386ش، صص131ـ137.

رهربرن، میشل کلاوس، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1349ش.

شاملو، ولیقلی، قصص‌ الخاقانی، تصحیح سیدحسن سادات ناصری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1371ش.

طهرانی، آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، فقه الشیعه، بیروت، 1411ق.

علی‌قلی بن قرچقای‌خان، رساله‌ای در بیان علم اجمالی و تفصیلی واجب تعالی، تصحیح محمد اکوان، نور الثقلین، تهران، 1378ش.

فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، به‌کوشش فرید مرادی، نگاه، تهران، 1391ش.

قرچقای‌خان ‌بن ‌منوچهر، طالع قرچقای‌خان بن منوچهر، کتابخانه ملی، شماره 1/3617ف، بی‌تا، تهران.

«گذرخان؛ یک معبر و هزار داستان»، نوبهار قم، در نشریۀ روابط عمومی شهرداری قم، ش20، 1396ش، صص6ـ7.

مدرسی طباطبایی، سیدحسین، تربت پاکان، مهر قم، قم، 1335ش.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم شیرازی، لمیه اختصاص المنطقه بموضع معین من الفلک، تهران، کتابخانۀ -مجلس، ش1721، صص8 ـ14.

منجم، جلالالدین، تاریخ عباسی، بهکوشش سیفالله وحیدنیا، وحید، بی‌جا، 1366ش.

منوچهرخان حکیم، اسکندرنامۀ نقالی، به‌کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو، میراث مکتوب، تهران، 1384ش.

میرزا سمیعا، محمدسمیع، سازمان اداری حکومت صفوی: تحقیقات و تعلیقات مینورسکی بر تذکرۀ الملوک، ترجمۀ مسعود رجبنیا، انجمن کتاب و کتابفروشی زوار، تهران، 1334ش.

نصرآبادی، محمدطاهر، تذکرۀ نصرآبادی، بهکوشش احمد مدقق یزدی، دانشگاه یزد، یزد، 1378ش.

نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ صفویه، سمت، تهران، 1390ش.

واله‌قزوینی‌اصفهانی‌، محمدیوسف، خلد برین، تصحیح میرهاشم محدث، موقوفات محمود افشار، تهران، 1372ش.

وحید‌قزوینی، میرزا محمدطاهر، تاریخ جهان آرای عباسی، تصحیح سید سعید میرمحمدصادق، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران، 1383ش.

وحیدقزوینی، میرزا محمدطاهر، عباسنامه، تصحیح ابراهیم دهگان، کتابفروشی داودی، اراک، 1329ش.

ناصحی، ابوذر و سیدمحمد فدوی، «نقش خاندان قرچغای خان در پیشبرد هنرهای مکتوب قرن یازدهم شهر مشهد، در هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، دورۀ 19، ش3، پاییز 1393، صص27ـ38.

هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، جانزاده، تهران، 1350ش.

یحیائی، علی، «ابراهیم‌میرزا صفوی»، در دائرة ‌المعارف آستان ‌قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1393ش.

Babaie, Sussan, Kathryn Babayan, Ina Baghdiantz-mcCabe and Massumeh Farhad, Slaves of the Shah New Elites of Safavid Iran, I.B. Tauris & Co ltd, Landon and New York, 2004.

Floor, Willem M., Safavid government institutions, Costa Mesa, Calif., Mazda Publishers, 2001.

https://www.worldcat.org/search?q=au%3AFloor%2C+Willem+M.&qt=hot_author"\o