سیستان و حاکمیت خلفا تفرق و زوال (30ـ 250ق)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، مهر 1397، صفحه 9-25   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i2.78165

نویسنده

مرتضی دانشیار^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ایالت سیستان از پس فتح اعراب عرصۀ آشوب درازدامنی شد که تا برآمدن حکومت صفاریان ادامه داشت. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی، ریشۀ این آشفتگی و سبب ناکارآمدی سیاست خلفا در این ایالت را آشکار می‌کند. این پژوهش نشان می‌دهد که سبب ناپایداری و زوال سیستان صرفاً فعالیت خوارج نبوده است؛ بلکه مؤثرترین عامل، اعراب بادیه‌نشینی بودند که به محض فتح، در آن‌جا سکونت گرفته، افزون بر تاخت و غارت ایالت، موجب دو دستگی، منازعات ویرانگر قبیله‌ای و زمینه‌ساز ورود پیروان فرقۀ جنگ‌افروز خوارج به آن‌جا شدند. زُنبیل و شورش نیروی‌های نامنظم بومی برضد دیگر عناصر ناپایداری نیز اسبابی مضاعف در تداوم آشفتگی سیستان بودند. سیاست خلفا برای تغییر این وضع از آن‌جا که هربار تنها بر یکی از عوامل فوق تمرکز داشت، ناموفق بود. سرانجام، شکست مکرر سیاست آنان به برآمدن عیاران از میان همان نیروهای بومی ایالت انجامید که همزمان به سلطۀ خلفا و آشفتگی سیستان پایان دادند.

کلیدواژه‌ها

سیستان؛ بدویان؛ خوارج؛ عیاران؛ زُنبیل؛ خلفا

مراجع

ابن‌اثیر، عزالدین أبوالحسن، الکامل فی التاریخ، دار صادر و دار بیروت، بیروت، 1385ق.

ابن‌اعثم، محمد بن علی، الفتوح، به کوشش علی شیری، دارالأضواء، بیروت، 1411ق.

ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد، صورة الارض، به کوشش جی. اچ کرامر، بریل، لیدن، 1938ـ1939م.

ابن‌خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، بریل، لیدن، 1889م.

ابن‌رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، به کوشش دخویه، بریل، لیدن، 1891م.

ابن‌فقیه همدانی، احمد بن محمد، البلدان، به کوشش هادی یوسف، عالم الکتب، بیروت، 1416ق.

اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، بریل، لیدن، 1927ق.

بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، دار و مکتبه الهلال، بیروت، 1988م.

تاریخ سیستان، مجهول‌المؤلف، چاپ محمدتقی بهار، کلالۀ خاور، تهران، 1366.

ثبوت، علی‌اکبر، «حسن بصری»، در دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایره‌المعاف اسلامی، تهران، 1388ش.

دانشیار، مرتضی، «تقابل ایرانیان و خلافت عباسی در قرن دوم هجری و علل آن»، در جشن‌نامۀ دکتر مهدی جلیلی، مشهد، 1395ش.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، به تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، دارالتراث، بیروت، 1387ق.

عسکری، مرتضی، صد و پنجاه صحابۀ ساختگی، ترجمۀ عطامحمد سردارنیا، بدر، تهران، 1367ش.

قدامه بن جعفر، الخراج و صناعه الکتابه، حققه محمدحسین الزبیدی، دارالرشید، بغداد، 1981م.

کرستین‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، دنیای کتاب، تهران، 1368ش.

گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش.

مفتخری، حسین، خوارج در ایران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، تهران، 1385ش.

مقدسی، أبوعبدالله محمد، أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، مکتبة مدبولی، قاهره، 1411ق.

ملکشاه‌حسین سیستانی، ابن‌ملک غیاث‌الدین محمد، احیاء الملوک، تاریخ سیستان تا عصر صفوی، چاپ منوچهر ستوده، تهران، 1383ش.

منهاج سراج جوزجانی، عثمان، طبقات ناصری یا تاریخ ایران و اسلام، به کوشش عبدالحی حبیبی، دنیای کتاب، تهران، 1363ش.

یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، دار صادر، بیروت، 1995م.

یعقوبی، محمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، دار بیروت و دار صادر، لبنان، 1379ق.

یعقوبی، محمد بن اسحاق، البلدان، به کوشش محمد امین ضناوی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1422ق.

Bosworth, C. E., "Khawārij, in Persia", in Encyclopedia Iranica, http://www.iranicaonline.org/ articles/Khawārij,-in-persia.

Bosworth, The history of Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz, Costa Mesa and New York, 1994.

Bosworth, Sistan under the Arabs, from the Islamic conquest to the rise of the Saffarids (30-250/651-864), Ismeo, Rome, 1968.

Tate, G. P., Seistan: A memoir on the history, topography, ruins, and people of the country, Nisa trader, Pakistan, 1966.

Rawlinson, H. C., “Notes on Seistan”, in Journal of the Royal Geographical Society of London, V.43, 1873, 272-94.