ارزیابی سیستمی عوامل شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیر‌رسمی کلانشهر مشهد

جغرافیا و توسعه فضای شهری

مقاله 2، دوره 5، شماره 2 - شماره پیاپی 9، اسفند 1397، صفحه 23-42   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/gusd.v5i2.63328

نویسندگان

نعیمه ترکمن نیا¹؛ رسول قربانی^{* 1}؛ امیدعلی خوارزمی²

¹دانشگاه تبریز

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با توجه به گستردگی و پیچیدگی موضوع اسکان غیر‌رسمی در شهر مشهد این پژوهش به شناسایی عوامل شکل‌گیری و گسترش سکونتگاه‌های غیر‌رسمی در قالب تفکر سیستمی که لازمۀ موضوعات چند بعدی و پیچیده می باشد پرداخته است. این پژوهش از نظر روش تحقیق، از نوع تحقیقات توصیفی- تحلیلی ( کمی-کیفی) و رویکرد کمّی پژوهش متکی بر استفاده از نرم افزارهای SPSS برای تجزیه و تحلیل آماری و VENSIM برای رسم دیاگرامهای علّی و معلولی می باشد. همچنین داده های این نرم افزارها از طریق تکمیل و گردآوری اطلاعات از پرسشنامه و مصاحبه گرد آمده است. پرسشنامه ها برای دو جامعۀ متفاوت کارشناسان مرتبط با امر اسکان غیر رسمی(کارشناسان سازمانی، اساتید دانشگاهی و شرکتهای مهندسین مشاور: 55 پرسشنامه) و ساکنان سکونتگاههای غیر‌رسمی شهر مشهد(384 پرسشنامه) می باشد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که هیچ کدام از زیرسیستم های اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، مدیریت و کلان جدا از هم عمل نمی کنند. همۀ این زیرسیستمها چرخه های علّی و معلولی را تشکیل می دهند که خود باعث تقویت و تشدید چرخه های زیرسیستمهای دیگر می شود و بنا به مطالعات و داده های این تحقیق چرخه های اقتصادی یا چرخه هایی از زیرسیستمهای دیگر که به متغیرهای اقتصادی مرتبط می شوند قویتر عمل می کنند. در نهایت این چرخه ها با همراه شدن شاخص های کلانِ محرک اسکان غیررسمی و غفلت های مدیریتی منتهی به بروز متغیرهای اجتماعی(افزایش مهاجرت، نرخ رشد سکونتگاه‌ها و ...) و گسترش اسکان غیررسمی می شوند.

کلیدواژه‌ها

تفکر سیستمی؛ سکونتگاه غیر رسمی؛ عوامل شکل گیری و گسترش؛ کلانشهر مشهد

مراجع

1. احمدی پور، ز. (1371)، بررسی آلونک‌نشینی در کرج، تهران: پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.

2. اطهاری، ک. (1374)، حاشیه نشینی در ایران، علل و راه حل‌ها، مجموعه مقالات دومین سمینار سیاست‌های توسعه مسکن در ایران، جلد اول، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی.

3. اطهاری، ک.(1379)، حاشیه‌نشینی در ایران، فصلنامه مدیریت شهری، 2، سازمان شهرداری‌های کشور، تهران.

4. اعتماد، گ. (1382)، ویژگی‌های کالبدی محله‌های حاشیه‌نشین، دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، 2، 36-19.

5. بهرنگی، م.ر. (1382)، مدیریت آموزشی و آموزشگاهی، تهران: نشر کمال تربیت.

6. پیران، پ. ( 1374 )(پ)؛‹‹ آلونک نشینی در ایران›› بخش پایانی؛ مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 96-95، صص 129-125.

7. پیران، پ. (1366) شهرنشینی شتابان و ناهمگون، آلونک‌نشینی در شهران، مجله اطلاعات سیاسی _اقتصادی ، 4، 47-46.

8. پیران، پ. (1387)، از اسکان غیر‌رسمی تا اسکان نایابی، مجله هفت شهر، شماره 24 و 23، صص 19-6.

9. پیران، پ.( 1381 )(ب)« باز هم در باب اسکان غیررسمی: مورد شیر آباد زاهدان»؛ هفت شهر فصلنامه عمران و بهسازی شهری، وزارت مسکن و شهرسازی، شماره 9 و 10 ، صص 24-7.

10. پیران، پ.(1366-67)، شهرنشینی شتابان و ناهمگون: مسکن نابهنجار، ماهنامۀ سیاسی-اقتصادی، شماره 24-14، 60-57.

11. پیران، پ.(1368)، تقدم و تسلط شهری: دیدگاه‌های نظری، ماهنامۀ سیاسی-اقتصادی، شماره 30، تهران، صص 37-34.

12. پیران، پ.(1382) (الف)، اجتماعات اسکان غیررسمی در ایران: از دنیای زنده زندگی روزمره تا تحلیل نظری؛ کارگاه تخصصی اسکان غیررسمی در ایران، دانشگاه شهید بهشتی.

13. پیران، پ.(1382) (الف)؛ اجتماعات اسکان غیررسمی در ایران: از دنیای زنده زندگی روزمره تا تحلیل نظری؛ کارگاه تخصصی اسکان غیررسمی در ایران، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

14. تیشه یار، م. (1390)، آینده‌پژوهی در مطالعات استراتژیک، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

15. جوان، ج. و سیدی، س. م.(1384)، کوتاه نگرشی بر ساخت و سازهای غیر مجاز در حاشیۀ شهر مشهد، مجلۀ جغرافیا و توسعۀ ناحیه ای، شماره چهارم، صص 72-55.

16. حاج یوسفی، ع. (1365)، تصویری از زندگی کودکان و جوانان حاشیه‌نشین شهری، تهران: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه ریزی.

17. حقیر، س. (1389). سیر تفکر مدرن و مدرنیته (بررسی تطبیقی معماری معاصر غرب و ایران)، پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، -استاد راهنما: جهانشاه پاکزاد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.

18. خاکسار، م. ح. ، تهامی، س. ا. و حافظی مطلق، ن. (1390)، نگرش و روش سیستمی در حل مسائل فرهنگی-اجتماعی با توجه به شرایط بومی ایران، مجلۀ سیاسی- اقتصادی، 284، صص 167-156.

19. رستم‌زاده، ی. (1391)، ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه‌های غیر‌رسمی در محلات شهری با بررسی نگرش ساکنین محلی؛ مورد پژوهی: محله توحید شهر بندرعباس، مدیریت شهری، شماره پاییز و زمستان 28، صص 336-321.

20. روستایی، ش. ، احدنژاد، م. ، اصغری زمانی، زنگنه و سعیدی. (1394)، ارزیابی فقر شهری در محلات اسکان غیررسمی شهر کرمانشاه با استفاده از مدل تحلیل عاملی (نمونه موردی محله دولت آباد و شاطرآباد سال 1385)، نشریه جغرافیا و برنامه ریزی، 19(53)، صص 137-166.‎

21. سرور، ر. (1388)، مقدمه ای بر آینده نگری گسترش سکونتگاههای غیر‌رسمی در منطقه شهری تهران، مجله هفت شهر، شماره 30-29، صص 66-56.

22. سنگه، پ. (1387)، پنجمین فرمان، خلق سازمان یادگیرنده، چاپ سوم، ترجمۀ کمال هدایت و محمد روشن، انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، تهران.

23. شکویی، ح. ( 1355 )؛ حاشیه‌نشینان شهری، خانه‌های ارزان‌قیمت و سیاست مسکن تبریز، تبریز: موسسه تحقیقات علوم انسانی و اجتمایی دانشگاه تبریز.

24. عابدین درکوش، س. (1372)، اقتصاد شهری، تهران: نشر دانشگاهی تهران.

25. محمدیان، م. (1388)، مدیریت ساماندهی حاشیه شهرها (نمونه موردی: کوی نه دره شهر مشهد)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی.

26. محمودی پاتی، ف. و محمد پور عمران ، م. (1387)، سیاست‌های مدیریت زمین شهری، تهران: انتشارت شهیدی.

27. مهندسین مشاور فرنهاد، (1385)، طرح مجموعه شهری مشهد، گزارش تعیین حریم و محدوده شهر مشهد، مهندسان مشاور معمار و شهرساز فرنهاد، تهران.

28. نعیمی، ک. (1394)، آینده‌پژوهی برنامه‌ریزی و توسعه مسکن شهری با تاکید بر مسکن غیررسمی مطالعه موردی: مساکن غیررسمی شهر سنندج، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دکتر پورمحمدی، دانشکده جغرافیا و برنامه ریزی، دانشگاه تبریز.

29. هادیزاده بزاز، م. (1382)، حاشیه‌نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان، مشهد: شهرداری مشهد.

30. وزارت مسکن و شهرسازی، (1382)، سند ملی توانمند سازی و ساماندهی اسکان غیر رسمی، مصوبه هیئت وزیران.

31. Abebe, F. K. (2011). Modelling informal settlement growth in Dar es Salaam, Tanzania (Unpublished master thesis). University of Twente, Netherlands: Enschede.

32. Busa, A. (2011). The right to the city: The entitled and the excluded. Retrieved from http://www.urbanreinventors.net/paper.php?issue=3&author=busa.

33. Cowan, L. (2004). Tenderly taming teenagers. South Africa: New Africa Books.

34. Johnston, R. (1998). Technology foresight: Agriculture and food production. New York, NY: STMP.

35. Peattie, L., & Aldrete-Haas, J. A. (1981). "Marginal" settlements in developing countries: Research, advocacy of policy and evolution of programs. Annual Review of Sociology, 7(1), 157-175.

36. Saleh, I. (1999). Housing market dynamics in the metropolitan area: A case study of the informal housing markets in the metropolitan Jabtabek (Unpublished Ph. D. dissertation). University of Pennsylvania, United States.

37. Schwartz, P. (1991). The art of the long view: Planning for the future in an uncertain world. New York, NY: Doubleday Currency.

38. Srinivas, H. (2005). Urban squatters and slums defining squatter settlements. Retrieved from www/gdrc.org/uem/squatters/squatters.html.

39. Yuzun, B., & Cete, M. (2004). A model for solving informal settlement issues in developing countries. TS24 Planning. Valuation and the Environment, 1, 22-27.