واکاوی حدیث «اَلغِیبَةُ اَشَدُّ مِنَ الزِّنا...»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 46، شماره 1 - شماره پیاپی 92، مرداد 1393، صفحه 65-84   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v46i1.10892

نویسندگان

مهدی جلالی؛ محسن رجبی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

حدیث «الغیة اشدّ من الزنا...» به نقل از چهار صحابی: ابوذر غِفاری، ابوسعید خُدری، جابر بن عبدالله انصاری و انس بن مالک از رسول خدا(ص) در منابع شیعه و اهل سنّت ـ غیر از کتب اربعه و صحاح ستّه ـ گزارش شده است. این نوشتار ضمن تحلیل و تبیین متن، کوشیده است که دریابد آیا از طریق ملاک‏های سندی و رجالی می‏توان به صحّت صدور این حدیث از رسول خدا دست یافت، یا نه؟ و اگر پاسخ منفی باشد، چه عواملی سبب صدور آن شده است؟ در خصوص متن خبر، این مسأله که علّت شدّت گناه غیبت نسبت به زنا در چیست؟ و چرا شخص غیبت‏کننده باید از شخص غیبت‏شونده حلالیّت بطلبد تا بخشوده شود، حائز اهمیّت است؛ زیرا اگر طلب حلالیّت به صورت زبانی و رو در رو انجام گیرد، احتمال بروز برخی مفاسد هم‌چون ریختن آبرو یا اختلاف و درگیری‏ وجود دارد؛ از سوی دیگر به چنین فرایندی برای بخشایش غیبت در قرآن کریم اشاره نشده، و با احادیث دیگر که صرف استغفار را کافی می‏دانند، ناسازگار است.

کلیدواژه‌ها

نسبت غیبت و زنا؛ سند؛ متن؛ اخلاق اسلامی؛ گناهان کبیره؛ اسباب صدور حدیث

مراجع

قرآن کریم، (خط حبیب‏الله فضائلی، ترجمۀ عبدالحمید آیتی، سروش 1389).

نهج البلاغه (هو مجموع ما اختاره الشریف الرضی من کلام سیدنا أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب)، شرح شیخ محمد عبده، دارالمعرفة للطباعة والنشر، بیروت.

آمدى، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، 1366.

ابن ابی‏حاتم(د327 ق)، عبدالرحمن، الجرح والتعدیل، حیدرآباد دکن، مطبعه مجلس دائرة المعارف العثمانیه، 1271ق.

ابن ابی‏حاتم(د327 ق)، عبدالرحمن ، علل الحدیث، تحقیق: سعد بن عبدالله الحمید.

ابن ابی‏الدنیا (د281 ق)، عبدالله بن محمد، الصمت وآداب اللسان، تحقیق: ابو اسحاق حوینی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410 ق.

ابن ابی‏الدنیا (د281 ق)، عبدالله بن محمد، الورع، تحقیق: أبی عبدالله محمد بن حمد الحمود، کویت، الدار السلفیه، 1408 ق.

ابن ابی شیبه(د235 ق)، عبدالله بن محمد، المصنّف فی الأحادیث والآثار، تحقیق: کمال یوسف الحوت، ریاض، مکتبة الرشد، 1409 ق.

ابن بابویه (381 ق)، محمد بن علی، الخصال، تصحیح: على‏اکبر غفارى، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، 1403 ق/1362.

ابن بابویه (381 ق)، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمه علی‌اکبر غفاری و‌ حمید‌رضا مستفید، تهران، نشر‌ صدوق،‌ 1372.

ابن بابویه (381 ق)، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، منشورات المکتبة الحیدریه، 1386 ق.

ابن بابویه (381 ق)، محمد بن علی، مصادقة الاخوان، تحقیق: سید علی خراسانی کاظمی، کاظمین، مکتبه الامام صاحب الزمان العامه، 1402 ق.

ابن بابویه (381 ق)، محمد بن علی، الامالی، قم، مؤسسة البعثه، 1417 ق.

ابن جوزی (د597 ق)، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، دارالکتب العلمیة، 1386 ق.

ابن حبّان بستی (د354 ق)، محمد، الثقات، تحقیق: سید شرف‏الدین أحمد، دارالفکر، 1395ق.

ابن حبّان بستی (د354 ق)، محمد، مشاهیر علماء الأمصار، تحقیق: م. فلایشهمر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1959 م.

ابن ‏حجر عسقلانی(د852 ق)، احمد بن علی، تقریب التهذیب، تحقیق: محمد عوامه، سوریا، دارالرشید، 1406 ق.

ابن ‏حجر عسقلانی(د852 ق)، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404ق.

ابن خالویه (د370 ق)، حسین، مختصر فی شواذ القرآن من کتاب البدیع، قاهره، مکتبة المتنبی.

ابن رجب‏ حنبلی(د795 ق)، شرح علل الترمذی، تحقیق: همام عبدالرحیم سعید، ریاض، مکتبة الرشد، 1421 ق.

ابن سعد(د230 ق)، الطبقات الکبرى، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1968 م.

ابن عاشور(د1393 ق)، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، 1420 ق.

ابن عدی(د365 ق)، عبدالله(ابواحمد جرجانی)، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: یحیى‏مختار غزاوی، بیروت، دارالفکر، 1409 ق.

ابن غضائری(د411 ق)، احمد بن حسین، الرجال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364 ق.

ابن معین (د233 ق)، یحیى، تاریخ ابن معین(روایة عثمان الدارمی)، تحقیق: أحمدمحمد نورسیف، دمشق، دارالمأمون للتراث، 1400 ق.

ابن معین (د233 ق)، یحیى، تاریخ ابن معین(روایة الدوری)، تحقیق: أحمدمحمد نورسیف، مکه، مرکز البحث العلمی وإحیاء التراث الإسلامی، 1399 ق.

ابوحیّان اندلسی(د745 ق)، محمد بن یوسف، البحر المحیط، تحقیق: عادل أحمد عبدالموجود، علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.

ابوداود سجستانی(د275 ق)، سلیمان بن الأشعث، سؤالات أبی عبید الآجری أباداود السجستانی، تحقیق: محمدعلی قاسم العمری، مدینة منوّره، الجامعة الإسلامیه، 1399 ق.

ابوداود طیالسی(د204 ق)، سلیمان بن داود بن جارود، مسند، تحقیق: محمد بن عبدالمحسن ترکی، دار هجر للطباعة والنشر، 1419ق.

ابوزرعه(د264 ق)، عبیدالله بن عبدالکریم بن یزید رازی، الضعفاء وأجوبة أبی زرعة الرازی على سؤالات البرذعی، تحقیق: سعدی الهاشمی، مدینه منورة، الجامعة الاسلامیه، 1402 ق.

ابوالشیخ اصبهانی(د369 ق)، عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان، التوبیخ والتنبیه، تحقیق: مجدی السید إبراهیم، قاهره، مکتبة الفرقان.

ابوعبید قاسم بن سلّام هروی(د224 ق)، فضائل القرآن، به کوشش مروان العطیه، محسن خرابه و وفاء تقی الدین، دمشق ـ بیروت، دار ابن کثیر.

ابونعیم اصفهانی(د430 ق)، أحمد بن عبدالله، الضعفاء، تحقیق: فاروق حماده، دارالثقافه – الدار البیضاء، 1405 ق.

ازهری(د370 ق)، محمد بن أحمد، تهذیب اللغة، تحقیق: محمد عوض مرعب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 2001 م.

انصاری (د1281 ق)، مرتضی، المکاسب، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1420 ق/1378.

بخاری (د256 ق)، محمد بن إبراهیم بن إسماعیل، التاریخ الکبیر، تحقیق: سید هاشم الندوی، دارالفکر.

بخاری (د256 ق)، محمد بن إبراهیم بن إسماعیل، کتاب الضعفاء[الضعفاء الصغیر]، تحقیق: ابوعبدالله أحمد بن إبراهیم بن أبی‏العینین، مکتبة ابن عباس، 1426 ق.

بیهقی(د458 ق)، احمد بن حسین، شعب الإیمان، تحقیق: محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410 ق.

پاکتچی، احمد، «اسناد»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج8، تهران، 1377ش، 709-711.

پاکتچی، احمد، «جرح و تعدیل»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج17، تهران، 1388ش، 721-735.

پاکتچی، احمد، «ابن بابویه»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، تهران، 1374 ش، 62-66.

حرعاملی(د1104 ق)، محمّد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، مؤسّسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التُّراث، 1409 ق.

خطیب بغدادی(د463 ق)، أحمد بن علی، المتفق والمفترق، تحقیق: محمدصادق آیدن الحامدی، دمشق، دارالقادری للطباعة والنشر والتوزیع، 1417 ق.

خطیب بغدادی(د463 ق)، أحمد بن علی، الکفایة فی علم الروایة، تحقیق: أبو عبدالله السورقی و إبراهیم حمدی المدنی، المدینة المنوره، المکتبة العلمیه.

خطیب بغدادی(د463 ق)، أحمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه.

خلیل بن أحمد فراهیدی(د175 ق)، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزومی وإبراهیم السامرائی، دار ومکتبة الهلال.

خویی(د1371 ش)، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة: تقریرات آیةالله سید أبوالقاسم موسوی خوئى به قلم محمدعلى توحیدی، قم، داوری، 1377.

دیلمی(د509 ق)، شیرویه بن شهردار، الفردوس بمأثور الخطاب، تحقیق: سعید بن بسیونی غلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1406 ق.

ذهبی(د748 ق)، محمد بن أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی‏محمد معوض و عادل‏أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1995 م.

ذهبی(د748 ق)، محمد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413ق.

رجبی قدسی، محسن، آیین قرائت و کتابت قرآن کریم در سیره نبوی، قم، بوستان کتاب 1389.

روحانی، سید محمد صادق، منهاج الفقاهة التعلیق على مکاسب الشیخ الانصاری، مطبعه یاران، 1418 ق/1376.

سبحانی، جعفر، کلیّات فی علم الرجال، موسسه النشر الاسلامی، 1414 ق.

صغانی(د650 ق)، حسن بن محمد، الموضوعات، تحقیق: نجم عبدالرحمن خلف، دمشق، دار المأمون للتراث، 1405 ق.

طالقانی(د1359 ش)، سیدمحمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1362.

طباطبایى(د1360 ش)، سیدمحمدحسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه، 1417 ق.

طبرانی(د360 ق)، سلیمان بن أحمد، المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض‏الله حسینی، قاهره، دارالحرمین، 1415 ق.

طبرسى(د548 ق)، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

طوسی(د460 ق)، محمد بن حسن، امالی، قم، دارالثقافة، 1414 ق.

طوسی(د460 ق)، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تحقیق: سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، 1390 ق.

عجلونی(د1162 ق)، إسماعیل بن محمد، کشف الخفاء ومزیل الإلباس عما اشتهر من الأحادیث على ألسنة الناس، قاهرة، مکتبة القدسی، 1351 ق.

عقیلی(د322 ق)، محمد بن عمر، الضعفاء الکبیر، تحقیق: عبدالمعطی أمین قلعجی، بیروت، دارالمکتبة العلمیه، 1404ق.

علی بن مدینی(د234 ق)، سؤالات محمد بن عثمان بن أبی شیبة لعلی بن المدینی، تحقیق: موفق عبدالله عبدالقادر، ریاض، مکتبة المعارف، 1404 ق.

غزالی(د505 ق)، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، بیروت، داراالمعرفه.

فخرالدین رازی(د606 ق)، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب(التفسیر الکبیر)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.

لسانی فشارکی، محمدعلی و غفاری، مهدی، آموزش زبان قرآن(ویراست سوم)، قم، انتشارات زینی، 1390.

مِزّی(د742 ق)، یوسف بن زکی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1400 ق.

مسلم بن حجاج(د261 ق)، صحیح، تحقیق: محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

مصباح الشریعه، منسوب به امام صادق(ع)، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1400 ق.

مهدوی‏کنی، محمدرضا، نقطه‏های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.

نجاشی(د450 ق)، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه(رجال نجاشی)، تحقیق: سیدموسی شبیری‏زنجانی، موسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرّسین.

نسائی(303 ق)، احمد بن شعیب، الضعفاء والمتروکین، تحقیق: محمود إبراهیم زاید، حلب، دارالوعی، 1369 ق.

نسائی(303 ق)، احمد بن شعیب، سنن الکبری، تحقیق: عبدالغفار سلیمان البنداری و سیدکسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.

هنّاد بن سری کوفی(د243ق)، الزهد، تحقیق: عبدالرحمن عبدالجبار فریوائی، کویت، دارالخلفاء للکتاب الإسلامی، 1406 ق.

نراقی(د1209 ق)، محمد مهدی، جامع السعادات، تحقیق: سیدمحمد کلانتر، نجف اشرف، مطبعة النعمان.

نوری طبرسی(د1320 ق)، میرزا حسین، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، بیروت، تحقیق: مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1408 ق.