روند تاریخی ظهورِ «دولت توسعه گرا» در ایران با تأکید بر دورۀ زمانی بعد از جنگ تحمیلی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 4، دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 29، شهریور 1396، صفحه 113-155   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jss.v14i1.44319

نویسندگان

غلامرضا جمشیدیها^* ؛ سید رحیم تیموری

دانشگاه تهران

چکیده

دولت توسعه‌گرا، سنخ خاصی از دولت است که در جامعه استقلال ریشه‌دار دارد. تحول چنین دولتی عمدتاً مرتبط با چند رویداد تاریخ‌ساز؛ یعنی ظهور دولت‌های توسعه-گرای کلاسیک در فاصلة 1914-1870 در آلمان و ژاپن، رویشِ هستة مرکزی دولت توسعه‌گرای شرق آسیا پس از جنگ جهانی دوم و در نهایت، انتقال مدل دولت توسعه‌گرا به سایر کشورهای در حال توسعه در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای لاتین، از دهة 90 به بعد مرتبط با بسترهایی چون تغییر محیط اقتصاد جهانی و پایان جنگ سرد (البته در ایران هم‏زمان با پایان جنگ تحمیلی و بازساخت اقتصادی) است. با چنین زمینه‌ای، در این پژوهش روند خلاصه‌ای از نقش دولت در توسعة ایران، به لحاظ تاریخی در سال‌های دورة پهلوی و به طور خاص، سال‌های بعد از جنگ تحمیلی ارائه شد و در نهایت، ویژگی‌های طبقه‌بندی‌شدة دولت توسعه‌گرا در ایران آزمایش شد. یافته‌های این پژوهش تأکید دارد، روند تغییر محیط اقتصادی-اجتماعی جهانی، دامنة جغرافیایی و تنوع کارکردی بیشتری به دولت توسعه‌گرا بخشیده و سنخ‌های جدید و متفاوتی از دولت‌های توسعه‌گرا را از میان مناطق جغرافیاییِ متفاوت از شرق آسیا به جرگة این دولت‌ها افزوده است. مطابق یافته‌ها، اگرچه ایران فاقد اصلی‌ترین ویژگی‌های دولت‌های توسعه‌گرای جدید است؛ اما به مانند سایر هم‌قطاران خود در یک بستر تاریخی مشخص شکل گرفته و تکوین یافته است و در خصلت بنیادین دولت‌های توسعه‌گرا؛ یعنی توسعة دولت‌محور با آن‌ها اشتراک دارد.

کلیدواژه‌ها

دولت؛ توسعه؛ دولت توسعه گرا/ ناتوسعه گرا؛ ویژگی ها؛ سنخ آرمانی؛ دولت توسعه‌گرای جدید

مراجع

1. ابراهیم‌بای سلامی، غ. ح. (1386). مناسبات دولت و جامعه از دیدگاه جامعه‌شناسی. نامة علوم اجتماعی، (٣٠)، 26-1.

2. احمد تشکینی، ا. (1388). بررسی تطبیقی نظام برنامه‌ریزی توسعه در ایران و کشورهای منتخب. تهران: وزارت بازرگانی، معاونت برنامه‌ریزی و امور اقتصادی.

3. اسکاپل، ت. (1376). دولت‌ها و انقلاب‌های اجتماعی. (م. رویین‌تن، مترجم). تهران: سروش.

4. اسلامی، آ. و قاسم‌نژاد، م. (1388). دولت توسعه‌گرا. مرکز مطالعات تکنولوژی دانشگاه صنعتی شریف.

5. اشرف، ا. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دورة قاجاریه. تهران:انتشارات زمینه.

6. اشرف، ا. و عزیزی، ع. (1388). طبقات اجتماعی دولت و انقلاب در ایران. (س. ترابی فارسانی، مترجم). تهران: انتشارات نیلوفر.

7. اوانز، پ. (1380). توسعه یا چپاول: نقش دولت در تحول صنعتی. (ع. زندباف و ع. مخبر). چاپ دوم. تهران: طرح نو.

8. آبراهامیان، ی. (1389 الف). تاریخ ایران مدرن. (ا. فتاحی، مترجم). تهران: نشر مرکز.

9. آبراهامیان، ی. (1389 ب). ایران بین دوانقلاب. (ا. گل‌محمدی، مترجم). تهران: نشر مرکز.

10. بشیریه، ح. (1384). جامعه‌شناسی سیاسی. تهران: نشر نی.

11. بهکیش، م. (1382). اقتصاد ایران در بستر جهانی‌شدن. تهران: نشر نی.

12. پوجی، ج. (1384). تکوین دولت مدرن (درآمدی جامعه‌شناختی). (ف. مؤمنی و ف. مؤمنی، مترجمان). تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.

13. پیت، ر؛ هارت ویک، ا. (1384). نظریه‌های توسعه. (م. ازکیا، مترجم). تهران: نشر لویه.

14. ترابی، ی.، روشنی، م. (1388). اجماع نظر نخبگان سیاسی و توسعه در جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق (ع).

15. تفضلی، ف. (1386). تاریخ عقاید اقتصادی. تهران: نشر نی.

16. توکلی، ا. (1392). روایت احمد توکلی از نقش سپاه در اقتصاد ایران. تهران: پارسینه.

17. جلایی‌پور، ح. ر. (1392)، جامعه‌شناسی ایران. تهران: نشر نی.

18. چمنکار، م. ج. (1389). مأموریت نظامی‌‌گری دولت پهلوی دوم و تأثیرات آن بر سیاست خارجی ایران. فصل‌نامة پژوهش‌های تاریخی، 46 (4). 53-26.

19. حاجی‌یوسفی، ا. م. (1378). دولت، نفت و توسعة اقتصادى در ایران. تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

20. حافظیان، م. ح. (1383). نقش ساختار دولت و ماهیت نخبگان در توسعه‌یافتگی خاورمیانه: بررسی مقایسه‌ای ایران، ترکیه و مصر. رسالة منتشرنشدۀ دکتری دانشگاه تهران. تهران، ایران.

21. حافظیان، م. ح. (1387). دولت توسعه‌گرا و سیاست خارجی، تجربة ایران، ترکیه و مصر، در کتاب: سیاست خارجی توسعه‌گرا. تهران: انتشارات پژوهشکدة مطالعات راهبردی.

22. دلفروز، م. ت. (1393). دولت و توسعة اقتصادی، اقتصاد سیاسی توسعه در ایران و دولت‌های توسعه‌گرا. تهران: انتشارات آگاه.

23. رضایی، م. (1391). فدرالیسم اقتصادی. تهران: مؤسسة انتشاراتی کمیل.

24. ریگین، چ. (1388). روش تطبیقی. (م. فاضلی، مترجم). تهران: نشر آگه.

25. زیباکلام، ص. (1382). ما چگونه ما شدیم (ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی ایران). تهران: انتشارات روزنه

26. طالبان، م. (1388). روش‌شناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران. تهران: مؤسسة چاپ و نشر عروج.

27. غنینژاد، م. (1382). تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر. تهران: نشر مرکز.

28. فوران، ج. (1383). مقاومت‌شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران. (ا. تدین، مترجم). تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.

29. کاتوزیان، ه. ( 1384). اقتصاد سیاسی ایران. تهران: نشر مرکز.

30. کاتوزیان، ه. (1387). نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران. تهران: نشر مرکز.

31. گیدنز، آ. (1384). چشم‌اندازهای جهانی. (م. ر. جلالی‌پور، مترجم). تهران: نشر طرح نو.

32. لفت ویچ، آ. (1382). دموکراسی و توسعه. (ا. علیقلیان و ا. خاکباز، مترجمان). تهران: انتشارات طرح نو.

33. میردال، گ. (1384). درام آسیایی. (م. امیری، مترجم). تهران: انتشارات امیرکبیر.

34. نیلی، م. (1382). خلاصه مطالعات طرح استراتژی توسعة صنعتی کشور. تهران: انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف.

35. واترز، م. (1379). جهانی‌شدن. (ا. مردانی گیوی و س. مؤیدی، مترجمان). تهران: انتشارات مدیریت صنعتی.

36. وبر، م. (1384). اقتصاد و جامعه. (ع. منوچهری، مترجم). تهران: انتشارات سمت.

37. وبر، م. (1387). دین، قدرت و جامعه. (ا. تدین، مترجم). تهران: انتشارات هرمس.

38. وینسنت، آ. (1376). نظریه‌های دولت. (ح. بشیریه، مترجم). تهران: نشر نی.

39. Aghaie, K. S., &Marashi, A. (2014). Rethinking Iranian nationalism and modernity Middle Eastern studies. Austin, TX: University of Texas Press.

40. Alavi, H. (1972). The state in post-colonial societies: Pakistan and Bangladesh. New Left Review, 74, 59-81.

41. Alizadeh, P., &Hakimian, H. (Eds.). (2016). Iran and the global economy: Petro populism, Islam and economic sanctions. London, England: Routledge.

42. Amsden, A. (1989). Asia's next giant: South Korea and late industrialisation. Oxford, England: Oxford University Press.

43. Amsden, A., DiCaprio, A., & Robinson, J. (2009). Aligning elites with development. WIDER Angle newsletter, Retrieved from http:// www. rrojasdatabank. info/ dev0031b.htm

44. Dovlatabadi, M. R., &Pazookian, A. (2014). The study of globalization effects on political development of Turkey republic. Journal of Applied Environmental and Biological Science, 4(5), 184-193.

45. Evans, P. (1994). Embedded autonomy: State and industrial transformation. Princeton, NJ: Princeton University Press.

46. Evans, P. (1998). Transferable lessons? Re‐examining the institutional prerequisites of East Asian economic policies. The Journal of Development Studies, 34(6), 66-86.

47. Evans, P. (2010). Constructing the 21st century developmental state: Potentialities and pitfalls. In O. Edigheji (Ed.), Constructing a democratic developmental state in South Africa: Potentials and challenges (pp. 37-58). Cape Town, South Africa: HSRC Press.

48. Farazmand, A. (1989). The state, bureaucracy, and revolution in modern Iran: Agrarian reforms and regime politics. Greenwood, Canada: Praeger.

49. Farazmand, A. (2002). Administrative reform in developing nations. Greenwood, IN: Greenwood Publishing Group.

50. Gerschenkron, A. (1962). Economic backwardness in historical perspective. Cambridge, MA: Harvard University Press.

51. Ghomeshi, R. (2011). Dynamics of political development – state -society relations. Retrieved from http:// shodhganga .inflibnet. ac. In / bitstream / 10603/ 2028:

52. Hayashi, S. (2010). The developmental state in the era of globalization: Beyond the Northeast Asian model of political economy. The Pacific Review, 23(1), 45-69.

53. Henley, D. (2011, May). Three principles of successful development strategy: Outreach, urgency, expediency. Paper presented at the 3rd Plenary Tracking Development Conference, Kuala Lumpur, Malaysia.

54. Heper, M. (1984). Atatürk and civil bureaucracy. In J. M. Landau (Ed.), Ataturk and the modernization of Turkey (pp. 89-97). Leiden, Netherlands: Westview Press.

55. Johnson, C. (1982). MITI and the Japanese miracle.Stanford, CA: Stanford University Press.

56. Johnson, C. (1994). Japan: Who governs? – The rise of the developmental state. London, England: W. W. Norton & Company.

57. Kamrava, M. (2001). The civil society discourse. British Journal of Middle Eastern Studies, 28(2), 165-185.

58. Kazemi, F. (2001). Civil society and Iranian politics. In A. R. Norton (Ed.), Civil society in the Middle East (Vol. 2, pp. 119-152). Köln, Germany: Brill.

59. Kees van Donge, J. (2009). Tracking development in south East Asia and Sub-Saharan Africa: The primacy of policy. Retrieved from http:// www.trackingdevelopment.net/resources/docs/TD%20in%20SA%20and%20SSA_The%20primacy%20of%20policy.pdf.

60. Khavarinejad, A. (2003). The estimation of gross domestic product of Iran (1315-1337). Tehran, Iran: Monetary and Banking Research Academy, Central Bank of the Islamic Republic of Iran.

61. Kohli, A. (2001).State capacity for development.Princeton, NJ: Princeton University Press.

62. Kohli, A. (2004). State-directed development: Political power and industrialization in the global periphery. Cambridge, England: Cambridge University Press.

63. Leftwich, A. (2000). States of development: On the primacy of politics in development. Cambridge, England: Polity Press.

64. Leftwich, A. (2010). Beyond institutions: Rethinking the role of leaders, elites and coalitions in the institutional formation of developmental states and strategies. Forum for Development Studies, 37(1), 93-111.

65. List, F. (1909). The national system of political economy (S. S. Lloyd Trans.). London, England: Longmans, Green Co.

66. Mahoney, J., &Rueschemeyer, D. (Eds.). (2003). Comparative historical analysis in the social sciences. Cambridge: England: Cambridge University Press.

67. O'Donnell, G. (2001). Bureaucratic authoritarianism. Oxford, England: Oxford University Press.

68. Przeworski, A., & Henry, T. (1970). The logic of comparative social inquiry. London, England: Wiley-Interscience.

69. Rauch, J. E., & Evans, P. B. (2000). Bureaucratic structure and bureaucratic performance in less developed countries. Journal of Public Economics, 75(1), 49-71.

70. Routley, L. (2012). Developmental states: A review of the literature (Working paper). Retrieved from https://ssrn.com/abstract=2141837

71. Sandbrook, R. (2007). Social democracy in the global periphery. Cambridge: England: Cambridge University Press.

72. Savory, R. M. (1978). Social development in Iran during the Pahlavi era. In G. Lenczowski (Ed.), Iran under the Pahlavis (pp. 85-127). Stanford, CA: Hoover Institution Press.

73. Sojoodi, S., MohseniZonuzi, F., &MehinAslani Nia, N. (2012). The role of infrastructure in promoting economic growth in Iran. Iranian Economic Review, 16(32), 111-132.

74. Tachau, F. (1975). Introduction: Political elites and political development in the Middle East. In F. Tachau (Ed.), Political elites and political development in the Middle East (pp. 1-22). ,Cambridge: England: Schenkman Publishing Company.

75. Tilly, C. (1975). The formation of national state in Western Europe. Princeton, NJ: Princeton University Press.

76. Valores, C. (2012). The return of economic nationalism and rising investment risk in Brazil. Retrieved fromhttps:// seekingalpha.com/ article/ 565771- the- return- of - economic- nationalism- and- rising- investment - risk- in- brazil

77. Wong, J. (2004). The adaptive developmental state in East Asia. Journal of East Asian Studies, 4(3), 345-362.

78. Young, C. (1988). The African colonial state and its political legacy. In D. Rothchild& N. Chazan (Eds.), The precarious balance: State and society in Africa (pp. 25-66). Boulder, NV: Westview Press.