اهمیت توجه به جغرافیا در تحلیل رویدادهای تاریخی قرآن کریم؛ مطالعۀ موردی: موقعیت جغرافیایی مدین شعیب

تاریخ و فرهنگ

مقاله 5، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 101، مهر 1397، صفحه 85-98   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i2.78304

نویسندگان

علی باقرزاده فلاح؛ محمد علی احمدیان^* ؛ شهربانو دلبری؛ اردشیر اسد بیگی

دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

یک‌سونگری قرآن‌پژوهان و مفسران و تأکید بیش از اندازۀ آنان بر عامل «زمان» و کم‌توجهی به عامل «مکان» به عنوان بستر رویدادهای تاریخی، موجب بروز اختلاف ‌نظر دربارۀ خصوصیات مکانی رویدادهای تاریخی قرآن کریم شده است. به عنوان نمونه، می‌توان به مدین شعیب اشاره کرد که موقعیت مکانی و مختصات جغرافیایی آن مورد اختلاف نظر قرآن‌پژوهان و مفسران بوده است؛ به‌طوری که بعضی از منابع و تفاسیر از آن به عنوان شهری در ساحل شرقی دریای سرخ نام برده‌اند و برخی دیگر از آن به عنوان ناحیه‌ای وسیع از شمال غرب شبه‌جزیرۀ عربستان تا بخش‌هایی از جنوب شرقی شبه جزیرۀ سینا یاد کرده‌اند. هدف این جستار تأکید بر ضرورت کاربرد اطلاعات مکانی در تحلیل و تفسیر رویدادهای تاریخی قرآن کریم است که از طریق مطالعۀ منابع مکتوب و اسناد و بررسی نقشه‌ها و اطلس‌های جغرافیایی و تصاویر ماهواره ای صورت گرفته است. نتایج حاصل نشان می‌دهد که استفاده از دیدگاه‌های صاحب‌نظران در بیان اهمیت پیوند ساختاری میان تاریخ و جغرافیا و تکیه بر جایگاه مهم مکان‌پژوهی می‌تواند تحلیل و تفسیر دقیق‌تری از رویدادهای تاریخی قرآن کریم به دست دهد.

کلیدواژه‌ها

قرآن‌پژوهی؛ کتاب مقدس؛ جغرافیای تاریخی؛ مدین شعیب

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، سازمان دارالقرآن الکریم، سروش، تهران، 1383ش.

آیینه‌وند، صادق، علم تاریخ در گسترۀ تمدن اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1387ش.

احمدیان، محمدعلی، «جغرافیای تاریخی چیست»، در مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ش3 و 4، 1376ش.

احمدیان، محمدعلی، «نگاهی به سیر تاریخی نجران»، در مشکوة، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1379ش.

ابن‌اثیر، عزالدین، تاریخ کامل (الکامل فی التاریخ)، ترجمۀ حسین روحانی، اساطیر، تهران، 1383ش.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن، مقدمۀ ابن‌خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، امیرکبیر، 1377ش.

ابوالعلاء، محمدطه، جغرافیة شبه الجزیرة العربیة (الجزء الثالث و الرابع)، بی‌نا، قاهره، 1972م.

ابوخلیل، شوقی، اطلس قرآن، ترجمۀ سیدناصر طباطبائی، روزگار، تهران، 1386ش.

اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمۀ محمد بن اسعد تستری، به کوشش ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1347ش.

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380ش.

بیگ‌محمدی، حسن، مقدمه‌ای بر جغرافیای تاریخی ایران، دانشگاه اصفهان، اصفهان، 1377ش.

بیومی مهران، محمد، بررسی تاریخی قصص قرآن، ترجمۀ محمد راستگو، علمی و فرهنگی، تهران، 1389ش.

جیهانی، ابوالقاسم، اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام، به‌نشر، مشهد، 1368ش.

حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، کتابخانه طهوری، تهران، 1362ش.

خزائلی، محمد، اعلام قرآن، امیرکبیر، تهران، 1355ش.

دزفولیان، کاظم، اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا پایان قرن هشتم، مرکز چاپ و انتشارات شهید بهشتی،تهران، 1387ش.

دورانت، ویل، درس‌های تاریخ، ترجمۀ احمد بطحائی، کتاب‌های جیبی، تهران، 1354ش.

دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1377ش.

رسولی محلاتی، سیدهاشم، تاریخ انبیا، بوستان کتاب، قم، 1391ش.

رضائی، زهرا، اماکن جغرافیایی در قرآن، پارسایان، قم، 1378ش.

شایان، سیاوش، فرهنگ و اصطلاحات جغرافیایی، مدرسه، تهران، 1369ش.

شکوئی، حسین، فلسفۀ جغرافیا، گیتاشناسی، 1364ش.

طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمۀ احمد بهشتی، موسسۀ ‏فراهانی، قم، 1351ش.‏

عرب، محمدحسن، دانشنامۀ اماکن جغرافیایی قرآن مجید، فرهنگ مکتوب، تهران، 1388ش.

علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، الشریف الرضی، بغداد، 1380ق.

قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1367ش.

قره‌چانلو، حسین، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380ش.

کلباسی اصفهانی، فهیمه، نقد و بررسی اسرائیلیات، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی (عج)، قم، 1388ش.

گنجی، محمدحسن، جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب، به نشر، مشهد، 1367ش.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،1344ش.

مصاحب، غلامحسین، دائرة المعارف فارسی، فرانکلین، تهران، 1356ش.

معرفت، محمدهادی، «جغرافیای قصص قرآن در نگاه پژوهشگران»، در بینات، سال اول، ش3، 1381ش، صص100ـ115.

مقدسی، ابوعبدالله محمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، شرکت مولفان و مترجمان ایران، تهران، 1368ش.

مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، دار الکتب اسلامی، تهران، 1374ش.

مهدوی، مسعود، «مفهوم جغرافیای تاریخی»، در مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، 1370ش.

مهرین شوشتری، عباس، فرهنگ لغات قرآن، گنجینه، تهران، 1374ش.

هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، کتابخانۀ طهوری، تهران، 1349ش.

یحیی، هارون، اقوام هلاک شده، ترجمۀ مژگان دستوری، کیهان، 1382ش.

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1356ش.

AbuKhalil, Shawqi, Atlas of the Qur'an, Amazon, Darussalam, 2003.

Bosworth. C. E., “Madyan Shuayb in pre-Islamic and Early Islamic live and History”, in journal of Semitics Studies, v.xxix, March, 1984.

Burton, R. F., The Land of Midian, C. Kegan Paul, London, 1879.

Bush, N. C., Review of the national geographic atlas of the world, The National Geographic Society, 2015.

Carter, Harold, An Introduction to Urban Historical Geography, Edward Arnold, Britannia, 1989.

Encyclopedia Britannica, “Historical Geography”, Chicago, v.v, 1961.

Gordon East, W., An Historical Geography of Europe, London, 2015.

Green, David, Geography of the world, Darling Kindersley, Italy, 1996.

Hubbard Scientific Raised Relief Map: Middle East, 2004. (https:www.amazon.com)

Humphreys, C. J., The Miracles of Exodus: A Scientist's Discovery of the Extraordinary Natural Causes of the Biblical Stories, Harpers, San Francisco, 2003.

Neuwirth, Angelika, "Geography", in Encyclopedia of the Quran, General Editor: Jane Dammen McAuliffe, Brill, Leiden-Boston , v.ii, 2002, pp.293-312.

Philby, John, The Land of Midian, Benn, London, 1957.

Rothkoff, Aaron, 252 "Jethro; In the Aggadah", in Encyclopedia Judaica, v.xi, Edited by Fred Skolnik, Macmillan, New York, 1972, pp.251-3.

Sawyer, John and Clines David, Midian, Moab and Edom, JSOP Press, England, 1983.

Sinclair, D. J., Faber Atlas, Oxford, London, 1968.

Smith, G. A., The Historical Geography of the Holy Land, Armstrong and Son, New York, 1901.