درآمدی بر مصادیق و شاخص‌های گروه‌های مرجع در قرآن کریم

علوم قرآن و حدیث

مقاله 4، دوره 46، شماره 1، مرداد 1396، صفحه 101-129   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v46i1.10876

نویسندگان

سید محسن میرسندسی؛ سید مصطفی احمدزاده^*

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

قرآن کریم در کنار توجه دادن به مسئولیت‌های فردی و اجتماعی، از اهمیت گروه‌های اجتماعی نیز سخن گفته و بر تأثیر‌گذاری گروه‌ها بر افراد و سایر گروه‌ها و تأثیرپذیری آن‌ها از افراد و گروه‌های دیگر تأکید کرده است. در این میان، گروه‌‌های مرجع در رشد و انحطاط افراد و جوامع نقش به‌سزایی دارند. گروه مرجع، گروهی است که شخص آن را معیار مقایسه، داوری و تصمیم‌گیری دربارة عقاید و رفتار خود قرار می‌دهد چه در آن گروه عضو باشد و چه نباشد. در قرآن کریم نیز درباره گروه‌های مرجع، سخن رفته است. قرآن کریم، گروه‌های مرجع را به دو دستة کلی تقسیم می‌کند: گروه‌های مرجع حق و گروه‌های مرجع باطل و برای هر دسته‌ای، شاخص‌ها و مصادیقی را معرفی می‌کند تا انسان‌ها را در فضایی واقع‌بینانه قرار دهد تا بر محور عقلانیت و معنویت، نسبت به عضوشدن در هر گروهی از گروه‌های مرجع، تصمیم درستی بگیرند. بر این اساس، مهم‌ترین شاخص‌های گروه‌های مرجع حق و باطل که ماهیتی دو وجهی دارند، مورد بررسی قرار گرفت که عبارتند از: هدایت/ گمراهی، دانایی/ نادانی، بندگی خدا/ بندگی خود، عدالت/ ظلم. قرآن کریم در آیات گوناگون، این شاخص‌ها را در کنار یکدیگر مطرح کرده تا ضمن توجه به ارتباط میان آنان، بر انسجام و تأثیر و تأثرات آن‌ها بر یکدیگر به عنوان خرده سیستم‌های یک سامانه، در راستای تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه تأکید کند. بر پایة این شاخص‌ها، می‌توان مصادیقِ «صادقین»، «صالحین» و... را در زمرة گروه‌های مرجع حق و مصادیقِ «مترفین»، «ملأ» و... را در دستة گروه‌های مرجع باطل قرار داد‌.

کلیدواژه‌ها

گروه مرجع، گروه‌های مرجع حق و باطل؛ روانشناسی اجتماعی در قرآن کریم؛ شاخص‌های گروه مرجع در قرآن کریم

مراجع

قرآن کریم

آخوندی، محمدباقر، هویت ملی- مذهبی جوانان، قم، بوستان کتاب، 1383.

بازرگان، عبد العلی، متدولوژی تدبر در قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1374.

بدار،‌ لوک و ژوزه دزیل و لوک لامارش، روان‌شناسی اجتماعی،‌ ترجمه حمزه گنجی،‌ تهران، ساوالان، 1380.

پاپ زن، عبدالحمید و محمدامین شریفی و محمدرضا حمزه‌ای، «تعیین تفاوت‌های جنسیتی در گرایش جوانان به گروه‌های مرجع (مطالعه موردی شهر سنندج)»، فصلنامه زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)‌، شماره 4، پیاپی31، 1389.

جلیلی، سید هدایت، تفسیر موضوعی، چیستی، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌ها، قم، بوستان کتاب، 1387.

جوادی آملی، عبد الله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، قم، مرکز نشر اسراء، 1386.

جوادی آملی، عبد الله، فلسفة حقوق بشر،‌ قم، اسراء، 1377.

خورسندی طاسکوه، علی، گفتمان میان‌رشته‌ای دانش، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1387.

رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه(با تأکید بر نظریه‏های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی)، ترجمه حسین بهروان، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1372.

زین آبادی، مرتضی، بررسی اثرگذاری نهادهای جامعه پذیر کننده روی جامعه پذیری دینی نوجوانان و جوانان، مشهد، طرح پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، 1383.

سازمان ملی جوانان، وضعیت و نگرش و مسائل جوانان ایران، تهران، روناس، 1381.

صدیق سروستانی، رحمت الله و هاشمی، سید ضیاء، «گروههای مرجع در جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی با تأکید بر نظریه های مرتن و فستینگر»، مجله نامه علوم اجتماعی، شماره 20، 1381.

صلیبی،‌ ژانست، فرهنگ توصیفی روا‌‌ن‌شناسی اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1381.

طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1362.

طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1417.

فضل الله، سید محمد حسین، تفسیر من وحی القران، بیروت، دارالملک للطباعه و النشر، 1419ق.

قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، 1377.

کریمی،‌ یوسف، روان‌شناسی اجتماعی(نظریه‌ها، ‌مفاهیم و کاربردها)، تهران، ‌ارسباران، 1375.

کلاین‌برگ،‌ اتو، ‌روانشناسی ‌اجتماعی، ترجمه علی محمدکاردان،‌ تهران، نشر اندیشه، 1369.

مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، 1419ق.

مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، قم، بنیاد بعثت، بی‌تا.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1424ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

مورتون، دوچ و کرواس، روبرت، نظریه‌ها در روان‌شناسی اجتماعی، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1374.

میرزا خسروانی، علیرضا، تفسیر خسروی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1390ق.

وثوقی، ‌منصور و علی اکبر نیک خلق، مبانی جامعه‌شناسی،‌ تهران، خردمند، 1370.

هلاکوئی،‌ فرهنگ، جامعة امروز(مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی)،‌ تهران، ‌بی‌نا‌، 1356.