بازتاب مراکز آموزشی در سفرنامۀ ابن جُبَیر

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، اردیبهشت 1398، صفحه 77-100   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v51i1.80403

نویسندگان

رقیه مظلوم؛ حمید رضا ثنائی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

سفرنامه‌ها به جهت اشتمال بر انبوهی از اطلاعات رنگارنگ و غالباً ارزشمند، جایگاه ممتازی در بررسی‌های تاریخی داشته و تاریخ‌نگاران همواره از آن‌ها به‌عنوان منابع دست اول در پژوهش‌های خویش بهره می‌برند. سفرنامۀ مشهور ابن جبیر (540ـ614ق‌/1145ـ1217م‌)، که سه سفر به مشرق داشت، شرح نخستین سفر اوست. او در این سفر افزون بر زیارت خانۀ خدا، در شهرهای میان اندلس تا حجاز حضور یافت و در راه بازگشت از عکّا، سیسیل و کارتاژ (قَرطاجَنَّه) نیز گذر کرد. ابن‌جبیر نیز همانند دیگر سفرنامه‌نویسان مسلمان به وضع علمی و آموزشی به‌ویژه وضع نهادهای آموزشی سرزمین‌هایی که بدان‌ها گام نهاده، توجّه داشته و اطلاعات ارزشمندی در این زمینه ارائه کرده است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی می‌کوشد پس از ارائۀ اجمالی گزارش‌های ابن‌جبیر در این زمینه، زاویۀ نگاه او به نهادهای آموزشی و هرم توجّه وی به آن‌ها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. بر پایۀ یافته‌های این پژوهش، دور از ذهن نیست که توجه و علاقۀ ابن‌جبیر به شرح مفصل نهادهای آموزشی برخی از مناطق به‌ویژه شام و غفلت یا تغافل او از ذکر و شرح برخی از نهادها مانند مساجد جامع منسوب به فاطمیان، در اثر تمایلات مذهبی او بوده باشد. افزون‌ برآن، توصیف عناصر معماری ساختمان، مسائل مالی و رفاهی، نحوۀ تأمین هزینه و کمیّت نهادهای آموزشی، تعلّق آن ها به مذهبی خاص و برخی از شیوه‌های آموزشی خاص در این مراکز نیز از دیگر زوایای توجه ابن جبیر به نهادهای آموزشی بوده است.

کلیدواژه‌ها

رحلۀ ابن‌جبیر؛ نهاد آموزشی؛ مسجد؛ مدرسه؛ بیمارستان

مراجع

ابن‌الأبار، محمد‌بن‌ابی‌بکر. التکملة لکتاب الصلة. به‌تصحیح عبدالسلام الهراس. بیروت: دارالفکر، 1415ق.

ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله. رحلة. بیروت: دار صادر و دار بیروت، 1384ق.

ابن‌جبیر، محمد بن احمد. رحلة. بیروت: دار صادر، 1384ق.

ابن‌جبیر، محمد بن احمد. سفرنامۀ ابن‌جبیر. ترجمۀ پرویز اتابکی. مشهد: به نشر، 1370ش.

ابن‌خطیب، لسان‌الدین. الإحاطة فی أخبار غرناطة. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد. مقدمة. با تحقیق درویش الجویدی. صیدا و بیروت: المکتبة العصریة، 1416ق.

ابن‌خلکان، احمد بن محمد. وفیات الاعیان و أنباء ابناء الزمان. بیروت: دارصادر، 1900.

ابن‌العدیم، ابوالقاسم عمر بن احمد. بغیة الطلب فی تاریخ حلب. با ‌تحقیق و تقدیم سهیل زکار. بیروت: دارالفکر، 1424ق.

ابن عماد حنبلی، عبدالحیّ. شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. بیروت: المکتب التجاری، بی‌تا.

ابن‌واصل، محمد بن سالم. تاریخ ایوبیان (مفرّج الکروب فی اخبار بنی ایوب). با ‌تصحیح جمالالدین الشّیال، ترجمۀ پرویز اتابکی. تهران: علمی و فرهنگی، 1383ش.

جمیلی، رشید. دولة الاتابکة فی الموصل بعد عمادالدین زنکی. بیروت: دارالنهضة العربیة، بی‌‌تا.

داج، بایارد. دانشگاه الأزهر. ترجمۀ آذرمیدخت مشایخ فریدنی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1367ش.

دیوه‌جی، سعید. دور العلم فی الموصل. بیروت: الدار العربیة للموسوعات، 1434ق.

سبکی، تقی‌الدین. طبقات الشافعیة الکبری. بیروت: دارالمعرفة، 1324ق.

شافعی، محمد بن ادریس. الأم. به‌تصحیح محمد زهری النجّار. مکتبة الکلیات الازهریة، 1381ق.

شجاع‌الدینی، محمد. «هزار سال آموزش عالی در الأزهر». آموزش عالی در گسترۀ تاریخ و تمدن اسلامی، به کوشش امیرحسین چیت‌سازان، 151ـ221. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1388ش.

شلبی، احمد. تاریخ آموزش در اسلام. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: نگاه معاصر، 1387ش.

عاشور، سعید عبدالفتاح. مصر و الشام فی عصر الایوبیین و الممالیک. بیروت: دارالنهضة العربیة، بی‌تا.

عیسی‌بک، احمد. تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام. ترجمۀ نورالله کسایی. تهران: مؤسسۀ توسعۀ دانش و پژوهش در ایران، 1371ش.

غنیمه، عبدالرحیم. تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمۀ نورالله کسایی. تهران: دانشگاه تهران، 1388ش.

فاسی، محمد بن احمد. شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام. ترجمۀ محمد مقدس. تهران: معشر، 1386ش.

فارسی، محمد بن احمد. العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین. با تحقیق و تعلیق محمد عبدالقادر احمد عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة، 1419ق.

قرشی، محمد بن محمد بن احمد. معالم القربة فی احکام الحسبة. با تحقیق شعبان، محمد محمود شعبان و صدیق احمد عیسی المطیعی. قم: مرکز النشر ـ مکتب الاعلام الاسلامی، 1408ق.

کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ. تاریخ نوشته‌ها‌ی جغرافیایی در جهان اسلامی. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی، 1384ش.

کسایی، نورالله. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر، 1374ش.

کیانی، محسن. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: کتابخانه طهوری، 1369ش.

معروف، ناجی. علماء النظامیّات و مدارس المشرق الإسلامی. بغداد: مطبعة الإرشاد،1393ق.

مقریزی، احمد بن علی. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار. با تحقیق محمد زینهم و مدیحه الشرقاوی. قاهره: مکتبة مدبولی، 1998.

مقّری، احمد بن محمد. نفح الطیب من غصن الأندلس الرطیب. با تحقیق و تصحیح یوسف بقاعی. بیروت: دار الفکر، 1419ق.

منذری، ابومحمد. التکملة لوفیات النقلة. با تحقیق و تعلیق بشّار عوّاد معروف. نجف: مطبعة الآداب، 1391ق.

نخستین، مهدی. تاریخ سرچشمه‌ها‌ی اسلامی آموزش و پرورش غرب. ترجمۀ عبدالله ظهیری. مشهد: به‌نشر، 1367ش.

نصر، حسین. علم و تمدن در اسلام. ترجمۀ احمد آرام. تهران: علمی و فرهنگی، 1384ش.

یاقوت‌حموی، ابوعبدالله. معجم البلدان. بیروت: دار صادر،2010.