شناخت طنز و بررسی جایگاه و کاربرد آن در روایات اسلامی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 46، شماره 2 - شماره پیاپی 93، بهمن 1393، صفحه 117-140   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v46i2.16180

نویسندگان

سهراب مروتی؛ قدرت ذوالفقاری فر^*

دانشگاه ایلام

چکیده

طنز، ترنّم زیبای هنر در فرآیند تعالی بخشی فرهنگ یک جامعه است. واکاوی مؤلفه‌های مرتبط با آن، از وظایف سترگ پژوهشگران متعهّد و دلسوز اجتماع است، زیرا استفاده از این هنر کم‌نظیر، موجب می‌شود که فهم موضوع در ذهن مخاطب عمیق‌تر جای گیرد و از طرفی نابسامانی‌های جامعه را با زبانی گزنده و تلخ بیان می‌کند و با ایجاد بیم و ترس، خطاکاران را به خطای خود متوجه ساخته و معایب و نواقصی را که در حیات اجتماعی پدید آمده است، برطرف می‌سازد. این پژوهش در پی آن است که با بهره‌گیری از روش اسنادی و کتابخانه‌ای چگونگی تحقّق این موضوع را از لابلای سخنان گهربار معصومان(ع)، به منصّه ظهور رساند. برای دست‌یابی به این هدف، نخست مفهوم واژه طنز را مورد بررسی قرار داده، سپس با نگرشی تاریخی کاربردهای آن را در کلام ائمه هدی(ع) در قالب چهار جلوه طنز آمیز شامل: طنز از طریق تهکّم، تمثیل، تشبیه به حیوانات و کنایه تعریضیّه تبیین می‌نماید. در پایان نتیجه می‌گیرد که هدف نهایی طنز‌های موجود در احادیث، اصلاح فرد و جامعه و عبرت گرفتن آن‌ها از مضمونی است که طنز از آن نشأت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

طنز؛ جلوه‌های طنزآفرینی؛ تهکّم؛ تمثیل؛ مفاهیم متناقض‌نما

مراجع

قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند

ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشى، 1404ق.

ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات اسلامى، چاپ دوّم، 1413ق.

ابن حبان، محمد بن حبان، الثقات، الهند، مؤسسة الکتب الثقافیة، 1393ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد، بی‌جا، بیروت، بی‌تا.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

ابو زهره، محمد، معجزه بزرگ، ترجمه: محمود ذبیحی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اوّل، 1370.

اسدی پور، بیژن و عمران صلاحی، طنزآوران امروز ایران، تهران، انتشارات مروارید، چاپ هفتم، 1381.

اصلانی، محمد رضا، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران، نشر کاروان، 1385.

آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1410ق.

بروجردى، حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، 1386.

بهزادی اندوهجردی، حسین، طنز و طنزپردازان در ایران، تهران، نشر صدوق، چاپ اوّل، 1378.

پلارد، آرتور، طنز، ترجمه سعید سعید پور، تهران، نشر مرکز، چاپ سوم، 1383.

پناهی، مهین، «نمونه‌هایی از لطیفه‌های نبوی در متون ادبی»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره نهم، پاییز و زمستان 1386، صص1-19.

جوادی، حسن، تاریخ طنز در ادبیات فارسی، تهران، انتشارات کاروان، 1384.

چناری، عبدالامیر، «طنز در شعر حافظ»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 45-46، بهار و تابستان 1384، صص 39-52.

حرّعاملى، محمد بن حسن، الجواهر السنیّه فی الأحادیث القدسیّه، تهران، انتشارات دهقان، چاپ سوم، 1380.

حرّعاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع) ، 1409ق.

حکیمی، محمود، لطیفه‌های سیاسی، قم، نشر خرّم، 1375.

حکیمى، محمدرضا و دیگران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ اوّل، 1380.

حلبی، علی اصغر، تاریخ طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلامی، انتشارات بهبهانی، 1377.

حلبی، علی اصغر، مقدمه‌ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران، تهران، انتشارات پیک، 1364.

حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اوّل، 1413ق.

حیدری، محمد جواد، «طنز در قرآن کریم»، صحیفه مبین، دوره دوّم. شماره 23، 1379، صص87-97.

حیدری، محمدباقر، «مقدمه‌ای بر طنز از دیدگاه عقل و نقل»، مجموعه مقالات طنز، مرکز مطالعات صدا و سیما، فصلنامه سنجش و پژوهش، شماره سیزدهم و چهاردهم، 1377، صص115-154.

خاقانی، محمد و حمید عباس زاده، «مؤلفه‌های تصویر هنری در نامه سی و یکم نهج البلاغه»، دوفصلنامه حدیث پژوهی، سال سوم، شماره پنجم، 1390.

خرّمشاهی، بهاء الدین، حافظ حافظه‌ی ماست، تهران، نشر قطره، 1382.

خوانسارى، محمد بن حسین، شرح غرر الحکم و درر الکلم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1366.

داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، انتشارات مروارید، 1375.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، چاپ دوّم، دانشگاه تهران، 1377.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت- دمشق، دارالعلم- الدارالشامیة، 1412ق.

سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، الطبعة الاولی، 1401ق.

شفیعی کدکنی، محمدرضا، «طنز حافظ»، ماهنامه حافظ، شماره نوزدهم، 1384، صص 39-42.

شمیسا، سیروس، انواع ادبی، تهران، انتشارات فردوسی، چاپ دوم، 1373.

شوقی نوبر، احمد، حافظ عاشقی رند و بی سامان، تبریز، انتشارات شایسته، چاپ اول، 1384.

شهید ثانى، زین الدین بن على، منیة المرید، مکتب الإعلام الإسلامی، قم، چاپ اول، 1409ق.

صابونی، محمد علی، الابداع البیانی فی القرآن العظیم، بیروت، المکتبة العصریة، 2007م.

صدر الدین شیرازى، محمد بن ابراهیم، شرح أصول الکافی (صدرا)، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ اول، 1383.

صدر، رؤیا، بیست سال با طنز، تهران، انتشارات هرمس، 1381.

طباطبایی، سیّد کاظم، «آیا بهشتیان نابخردانند؟ پژوهشی در باره حدیث «اکثر اهل الجنة البله»، مطالعات اسلامی، شماره 70، 1384، صص71-114.

غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین (ربع مهلکات)، ترجمه مؤید الدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، 1386.

فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافی، کتابخانه امام على(ع)، اصفهان، 1406ق.

کرمی، بیژن، «نگاهی به علل گسترش طنز در قرن چهارم هجری قمری»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، شماره 180، 1385، صص149-166.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1407ق.

مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، 1382.

متقی هندی، علی، کنز العمّال، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعه الخامسه، 1409ق.

مجلسى، محمد باقر بن محمدتقی، بحارالأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

مجلسى، محمد باقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404ق.

محمد قاسمی، حمید، جلوه‌هایی از هنر تصویر آفرینی در روایات نبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1388.

محمد قاسمی، حمید، جلوه‌هایی از هنر تصویر آفرینی در نهج البلاغه، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، پژوهشی درباره طنز در شریعت و اخلاق، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، 1381.

مروتی، سهراب، «ترنم طنز در آیینه اخلاق»، مجموعه مقالات طنز، مرکز مطالعات صدا و سیما، فصلنامه سنجش وپژوهش، شماره سیزدهم و چهاردهم،1377، صص179-190.

معزی، نجفقلی، درّه نجفی، به تصحیح حسین آهی، تهران، 1355.

مکارم شیرازى، ناصر، الأمثل فى تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسه امام على(ع)، 1421ق.

مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374.

مناوی، محمد عبدالرؤوف بن تاج العارفین، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.

موحّد، عبدالحسین، «طنز و خلّاقیّت»، فصلنامه پژوهشهای ادبی، شماره دوّم، 1382، صص157-170.

ناصری، ناصر، «طنز و جلوه‌های شکل‌گیری آن در ادب فارسی»، فصلنامه ادبیات فارسی، سال سوم، شماره هفتم، 1385، صص 79-114.

نبوی، ابراهیم، کاوشی در طنز ایران، تهران، انتشارات جامعه ایرانیان، چاپ اوّل، 1380.

نراقی، مهدی بن ابی‌ذر، جامع السعادات، نجف اشرف، دار النعمان، چاپ چهارم، بی‌تا.

نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اوّل، 1408ق.

نووی، یحیی بن شرف، شرح مسلم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.

هاشمى خویى، میرزا حبیب الله و حسن حسن زاده آملى و محمد باقر کمره‌اى، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران،مکتبة الإسلامیة، چاپ چهارم، 1400 ق.

هیثمی، علی بن ابوبکر، مجمع الزوائد، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق.

Dustin Griffin, “Satire – Acritical Reintroduction”, The University Press Of Kentacky ,1994.