بررسی در زمانی ابعاد معنایی «گرفتن» از منظر تحلیل مؤلفه ‏ای و معنی‏ شناسی شناختی: اثبات چندمعنایی از طریق بازنمود طرح ‏واره‏ های تصوری

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 2، دوره 9، شماره 17، تیر 1397، صفحه 21-47   

نوع مقاله: علمی - پژ‍وهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/lj.v9i17.63809

نویسندگان

سپیده عبدالکریمی^{* 1}؛ احسان چنگیزی²

¹دانشگاه شهید بهشتی

²دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

پژوهش حاضر یک بررسی ای معنی شناختی است که در آن، رفتار معنایی فعل «گرفتن» با استفاده از داده های تاریخی زبان فارسی از دوران باستان تا دوران معاصر بررسی و تحلیل شده است. هدف از چنین پژوهشی را می‏توان پاسخگویی به چهار پرسش دانست که عبارتند از 1- آیا مستندات موجود، چندمعنی بودن «گرفتن» را تأیید می‏کنند؟ 2- کدام مؤلفة معنایی میان معانی گوناگون این واژه مشترک است؟ 3- این واژه در ساخت‏های ترکیبی گوناگون کدام طرح ‏واره ‏های تصوری را شکل می‏دهد؟ 4- چه رابطه‏ ای میان طرح‏واره‏های تصوری شکل‏ گرفته از یک سو، وطرح‏واره‏های تصوریِ بازنمودیافته و مؤلفه‏ های معنایی مذکور برای معانی این واژه از سوی دیگر، وجود دارد؟ بنابراین، در پژوهش حاضر بازنمود انواع طرح‏واره‏های تصوری در سازه هایی که با «گرفتن» ساخته شده اند، تحلیل شده است. برای تعیین مؤلفه های معنایی «گرفتن» به منظور پیگیری رفتار معنایی آن، ابتدا صورت ها و معانی این فعل در زبان های اوستایی، فارسی باستان و فارسی میانه ذکر شده و پاره هایی از متون این زبان ها نقل شده است. سپس با مراجعه به لغت نامة دهخدا، نمونه هایی از کاربرد «گرفتن» در زبانِ به‏ کاررفته در متون نظم و نثر فارسی پس از اسلام (فارسی دری)، مانند تاریخ بیهقی و شاهنامة فردوسی، نقل گردیده و سرانجام با استفاده از فرهنگ‏های هشت‏ جلدی سخن، دوجلدی صدری افشار و تک‏ جلدی فارسی گفتاری نمونه هایی در فارسی امروز ذکر شده است. پس از بررسی معنایی این واژه،مشخص شده که «گرفتن» واژه‏ای چند معنی است و در ساخت‏های زبانی مرکب بازنمود انواع گوناگونی از طرح‏ واره ‏های تصوری را نشان می ‏دهد. نوع طرح ‏واره ‏های تصوریِ شکل‏ گرفته، معلول مؤلفة معنایی اصلی فعل است که این مؤلفة معنایی از زبان اوستایی تا فارسی نوین میان معانی گوناگون «گرفتن» مشترک باقی مانده است؛ بنابراین، سبب شکل‏ گیری طرح ‏واره ‏هایی تصوری‏ می‏شود که بین آنها روابط معناییِ شمول و استلزام مشاهده می شود. در واقع، تحلیل مؤلفه‏ای معنی این واژه در تعامل با تحلیل شناختی معانی آن، چندمعنی بودن «گرفتن» را ثابت می‏کند.

کلیدواژه‌ها

معنی ‏شناسی درزمانی؛ معنی ‏شناسی شناختی؛ چندمعنایی؛ تحلیل مؤلفه ‏ای و طرح‏واره‏های تصوری

مراجع

1. ابوالقاسمی، محسن (1389[1373])، تاریخ زبان فارسی، ویرایش دوم، چاپ دهم، تهران: سمت.

2. انوری، حسن و دیگران (1381)، فرهنگ سخن، چاپ اول، تهران: سخن.

3. بهار، مهرداد (1380 [1378])، بندهش، چاپ دوم، تهران: توس.

4. بیابانی، احمدرضا و طالبیان، حمید (1391)، "بررسی استعارة جهت‏ گیرانه و طرح‏ واره‏ های تصویری در شعر شاملو"،پژوهش‏نامة نقد ادبی، دورة 1، ش 1، 99-126.

5. پالمر، فرانک (1385). نگاهی تازه به معنی شناسی، کورش صفوی، چاپ چهارم، تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز).

6. تفضلی، احمد (1377)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.

7. چنگیزی، احسان (1394). «گرفتار، صفت بهمن». زبانشناخت. دورة 6. شمارة 12. 99ـ115.

8. داوری، شادی (1393)، "نمود دستوری و تصویرگونگی در زبان فارسی"،ادب‏پژوهی، ش28،131-153.

9. ذوالفقاری، اختر و عباسی، نسرین (1394)، "استعاره‏ های مفهومی و طرح ‏واره‏ های تصوری در اشعار ابن خفاجه، پژوهش‏های ادبی و بلاغی،سال سوم، ش3، 105- 120.

10. راسخ مهند، محمد (1386). "اصول و مفاهیم بنیادی زبان‏شناسی شناختی"، بخارا، ش 63، 191-172.

11. ________ (1389). درآمدی بر زبان‎‏شناسی شناختی، تهران: سمت.

12. راشدمحصل، محمد تقی (1385 [1366])، وزیدگیهای زادسپرم، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

13. ژینیو، فیلیپ (1382)، ارداویراف نامه (ارداویرازنامه)، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، چاپ دوم: تهران: انتشارات معین ـ انجمن ایرانشناسی فرانسه.

14. شرف‏زاده، محمدحسین، آقاگل‏زاده، فردوس، افراشی، آزیتا و رقیب‏دوست، شهلا (1394)، "واژه، طرح‏وارة تصوری و تفاوت‏های فردی: پژوهشی بر پایة ارتباط بدنی ،"زبان‏پژوهی"، سال هفتم، ش 17، 29-54.

15. صدری افشار، غلامحسین، خکمی، نسترن و حکمی، نسرین (1388). فرهنگ فارسی دوجلدی، فرهنگ معاصر: تهران.

16. صفرزاده، بهروز (1395). فرهنگ فارسی گفتاری، کتاب بهار: تهران.

17. صفوی، کورش (1380)، "نگاهی تازه به مسألة چندمعنایی واژگانی،"نامة فرهنگستان"، دورة 5، ش 2 (پیاپی 18)، 50-67.

18. ______ (1382)، "بحثی دربارة طرح‏واره‏های تصویری از دیدگاه معنی‏ شناسی شناختی"،نامة فرهنگستان"، دورة 6، ش1. 65-85.

19. ______ (1383)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: سورة مهر.

20. _____ (1386)، آشنایی با معنی شناسی، تهران: پژواک کیوان.

21. _____ (1391) ، نوشته های پراکنده (دفتر اول: معنی شناسی)، تهران: علمی.

22. عبدالکریمی، سپیده. (1390)، بررسی محدودیت‏های واژی ـ معنایی حاکم بر اشتقاق فعل مرکب از بسیط متناظر و بسیط از مرکب متناظر در فارسی معاصر معیار: رویکردی شناختی، رسالة دکترا: دانشگاه تربیت مدرس.

23. _____ (1394)، «چهارچوب‏های نظری در معنی‏شناسی»، زبان‏کاوی، ش1، 57-79، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

24. _____ (1394)، «بررسی انواع هم معنایی میان فعل های سادة فارسی و متناظر صوری ـ معناییِ مرکب آن ها». جستارهای زبانی. ش 27. 201-279. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

25. عسگری، طیبه (1389)، بررسی انگاره‏ های تصوری در غزلیات سعدی از منظر شناختی. پایان ‏نامة کارشناسی ارشد در دانشگاه آزاد اسلامی: واحد علوم و تحقیقات.

26. فره وشی، بهرام (1378)، کارنامة اردشیر بابکان (با متن پهلوی، آوانویسی، ترجمة فارسی و واژه-نامه)، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

27. گلفام، ارسلان و اعلایی، مریم (1387)، "بررسی ساخت‏های طرح‏واره‏ای در غزلیات حافظ به منظور معرفی طرح‏واره‏های جدید؛ رویکردی شناختی"،زبان و زبان‏شناسی، دورة 4، ش7، 107ـ124.

28. گلفام، ارسلان و بهرامی خورشید، سحر (1388). "سببی‏سازی و تصویرگونگی: رویکردی شناختی"،زبان‏ پژوهی"، سال اول، ش 1، 143-166.

29. گلفام، ارسلان و قمشه‏ای، محمدرضا (1391)، "تصویرگونگی دوگان‏ ساخت‏ها در زبان فارسی: طبقه‏بندی معنایی، "پژوهش‏های زبان و ادبیات تطبیقی، دورة 3، ش 1، پیاپی9، 153ـ172.

30. لاینز، جان (1391)،درآمدی بر معنی شناسی زبان، کورش صفوی (مترجم)، تهران: علمی.

31. محمدی آسیابادی، علی، صادقی، اسماعیل و طاهری، معصومه (1391)، "طرح‏وارة حجمی و کاربرد آن در بیان تجارب عرفانی"، پژوهش‏های ادب عرفانی، دورة 4، ش 22، 2ـ40.

32. منصوری، یدالله (1384)، بررسی ریشه شناختی فعلهای زبان پهلوی (فارسی میانة زردشتی)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی ـ نشر آثار.

33. میرفخرایی، مهشید (1386 [1371])، هادخت نسک، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

34. Anklesaria, B. T. (1908), The Bundahishn, Being a Facsimile of the TD Manuscript No. 2, Bombay: Trustees of the Parsi Puncheyet.

35. Bartholomae, C. (1961),Altiranisches Wörterbuch, Berlin: W. De Gruyter.

36. Evans, Vyvyan & Green, Melanie (2006). Cognitive Linguistics: An Introduction, 1st. edn, Edinburgh: Edinburgh University Press.

37. Kent. R. (1953), Old Persian, New Haven, Connecticut: American Oriental Society.

38. MacKenzie, D.N. (1971), A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford: Oxford University Press.

39. Monier-Williams, M. (1899), A Sanskrit-English Dictionary, Oxford.

40. Reichelt, H. (1911),Avesta Reader: Texts, Notes, Glossary and Index, Strassburg: Verlag von Karl j. Trűbner.

41. Saeed, John I. (2003), Semantics, 2nd. edn. Blackwell, Oxford. UK.

42. Ungerer, F. & Schmid, H. (1997). Cognitive Linguistics, 3rd. edn, New York: Longman.