بررسی قاعده‌ی فقهی، کلامی «عدم مؤاخذه و مسئولیت فرد در قبال عملکرد دیگری»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 45، شماره 2 - شماره پیاپی 93، شهریور 1392، صفحه 9-33   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.9340

نویسندگان

جواد ایروانی^{* 1}؛ رضا حق پناه²

¹استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

²عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

یکی از قواعد فقهی، کلامی مهم که در متون فقهی کمتر مورد توجه قرار گرفته، قاعده‌ی «مؤاخذه نکردن فرد به گناه غیر و بی‌مسئولیتی فرد در قبال عملکرد افراد» است که در آیه «لاتَزِِرُ وازرَةٌ وِزرَ اُخری» تجلّی می‌یابد. بر اساس این قاعده، که شامل امور دنیوی و اخروی می شود، هیچ حکم فقهی نباید مسئولیت عملکرد فردی را بر عهده‌ی دیگران نهد. با آن که برخی فقیهان به طور پراکنده در استنباط احکام به این قاعده استناد کرده اند، لیک احکامی فقهی نیز در مخالفت با آن مشاهده می-گردد. از جمله: احکام فقهی فرزندان کفار و زنازاده و سرنوشت اخروی آنان به تبع پدر و مادر، و عذاب شدن میت به سبب گریه خویشان او، که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است. چنانکه نقش این قاعده در نقد محتوایی روایات نیز تحلیل شده است.

کلیدواژه‌ها

عدالت الهی؛ مسئولیت حقوقی و کیفری؛ عقوبت گناه

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایه الاصول، تحقیق شیخ سامی خفاجی، قم، انتشارات لقمان، چاپ اول، 1413ق

آلوسی، سید محمود (م1270ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1410ق

ابن حجر، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، بی‌تا

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، دارصادر، بی‌تا

ابن فهد حلّی، احمد بن محمد، المهذب البارع، تحقیق مجتبی عراقی، قم، جامعه مدرسین، 1407ق

ابن قدامه، عبد الله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1419ق

اصفهانی، محمد تقی، هدایه المسترشدین، بی­جا، بی­تا

انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، قم، مطبعه باقری، چاپ اول، 1414ق

بجنوردی، سید محمد حسین، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی، 1419ق.

بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القران، تهران، موسسه البعثه، چاپ اول، 1415ق

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1403ق

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق سید جلال الدین حسینی، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق عبد الرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا

حسینی مراغی، میر عبد الفتاح، العناوین الفقهیه، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1417ق

حکیم، سید محسن (م. 1390 ق)، مستمسک العروه الوثقی، قم، کتابخانه مرعشی‌نجفی، 1404ق.

 حویزی، علی بن جمعه، نورالثقلین، تصحیح سید هاشم رسولی، قم، موسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1412ق

خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهذیب الاصول، تقریر جعفر سبحانی، قم، دارالفکر،1410ق

خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، کتاب البیع، قم، مطبعه مهر، بی‏تا

خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، کتاب الطهاره، مطبعه مهر، قم، بی‏تا

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر سید محمد سرور واعظ حسینی، قم، مکتبه الداوری، چاپ پنجم، 1417ق

رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه، 1414ق

سجستانی، سلیمان بن اشعث، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1410ق

سیدمرتضی، علی‌بن‌حسین، الناصریات، تحقیق مرکز البحوث و الدراسات العلمیه، تهران، رابطة ‌الثقافة و العلاقات الاسلامیه، بی‌تا

شافعی، محمد بن ادریس، کتاب الام، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1403ق

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه، قم،موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1412ق

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهیه، قم، انتشارات داوری، چاپ اول، 1410ق

صادقى تهرانى، محمد، تبصره الفقهاء على تبصره المتعلّمین، تهران، انتشارات فرهنگ اسلامى، چاپ اول، 1412ق

صانعى، یوسف، منتخب الاحکام، چاپ پنجم، قم، انتشارات میثم تمار، 1382   

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، چاپ دوم، المجمع العلمی للشهید الصدر، 1408ق

صدوق، ابن بابویه، محمدبن‌علی، علل الشرایع، نجف، المکتبه الحیدریه، 1386ق

صدوق، ابن‌بابویه، محمد‌بن‌علی، عیون‌اخبار‌الرضا (ع)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1404ق

صدوق، ابن بابویه، محمدبن‌علی، من‌لایحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه المدرسین، چاپ دوم، 1404ق

طباطبایی، محمد حسین، المیزان ‌فی‌تفسیر‌القرآن، بیروت، موسسه‏الاعلمی‏للمطبوعات، چاپ اول،1417ق

طبرانی، المعجم‌الکبیر، سلیمان بن احمد، المعجم‌الکبیر، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، چاپ دوم، بی‌تا

طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع‌البیان‌فی‌تفسیر‌القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1406ق

طوسی، محمد بن حسن، التبیان‌فی‌تفسیر‌القران، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا

طوسی، محمدبن‌حسن، الفهرست، موسسه نشر الفقاهه، چاپ اول، 1417ق

طوسی، محمد بن حسن، المسبوط فی فقه الامامیه، تحقیق محمدتقی‌کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387ق

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، موسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1415ق

علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال، النجف، الحیدریه، چاپ دوم، 1381ق

علامه حلی، حسن بن یوسف (م726 ق)، قواعد ‌الاحکام فی معرفة ‌الحلال ‌ و‌الحرام، قم، نشر اسلامی، 1412ق

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القران، موسسة التاریخ العربی، بیروت، 1405ق

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1408ق

کرکی، علی‌بن‌حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1408ق

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1367  

گلپایگانی، محمد رضا، تقریرات الحدود و التعزیرات، مخطوط، بی‌تا

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، موسسة الوفاء، چاپ سوم، 1403ق

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات الاستقلال، چاپ دوم، 1409ق

مرعشى، محمدحسن، دیدگاه­هاى نو در حقوق کیفرى اسلام، تهران، نشر میزان، 1379

مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، جامعه مدرسین، 1403ق

مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، جامعه مدرسین، 1410ق

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام امیرالمؤمنین (ع)، چاپ سوم، 1411ق

مکارم شیرازی، ناصر، «احکام و فلسفه دیات در اسلام»، مجله مکتب اسلام، سال 26، شماره 8

مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ شانزدهم، 1373

مناوی، محمد عبد الرئوف، فیض‌القدیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، تقریرمحمدعلی‌کاظمی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1409ق

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416ق

نجفی، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، 1365

نراقی، مهدی‌بن‌ابی‌ذر، جامع السعادات، قم، دارالکتب العلمیة، بی‌تا

نسائی، احمدبن‌شعیب، سنن النسائی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1348ق

نووی، یحیی‌بن‌شرف، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا