رهیافت روایات سبب نزول در استنباط فقهای امامیه از آیه‌ی 115 بقره

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 45، شماره 2 - شماره پیاپی 93، شهریور 1392، صفحه 35-55   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.10895

نویسندگان

الهه شاه پسند^{* 1}؛ مرتضی ایروانی²؛ محمد حسن حائری³

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در مورد آیه‌ی 115 سوره‌ی بقره؛ یعنی کریمه‌ی «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»، شش سبب نزول نقل شده است. در این میان، دو سبب نزول به دلیل نقل از طرق شیعی، بیشتر درخور توجه فقهای امامیه قرار گرفته‌اند. این دو خبر، نقش ویژه‌ای در فقه پژوهی بابِ قبله عهده‌دار شده و در استنباط احکام متحرّی و متحیّر مفید فایده بوده‌اند.
اما گاه نتایج فقهی حاصل از این روایات، متناقض‌نما بوده است؛ کسانی که آیه را در شأن متحیر دانسته‌اند، نماز وی به یک جهت را کافی شمرده‌اند. اما طرفداران قول مشهور که نماز گزاردن متحیر به چهار جهت را لازم می‌دانند، به سبب نزول دیگری که آیه را در شأن نماز نافله می‌داند، متمسک می‌شوند. این در حالی است که برخی معتقدند: بین این دو روایت و نزول آیه در شأن هر دو، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا که آیه عام است و فقط عالم و هر کس که به منزله‌ی عالم است، در خصوص فریضه و به دلیل آیه‌ی روی کردن به مسجدالحرام: «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره:144)، از این عموم خارج شده‌اند. در نتیجه، گرچه کفایت یک نماز به صواب نزدیک‌تر است؛ اما تکرار با احتیاط هماهنگ‌تر است. این مقاله، بررسی تفصیلی این مسأله و پژوهش در دیگر ابعاد جایگاه سبب نزول در برداشت‌های فقهای امامیه از این آیه را عهده‌دار گشته، به این وسیله می‌کوشد ارتباط یکی از دانش‌های علوم قرآنی- یعنی سبب نزول- را با دانش فقه به نظاره بنشیند.

کلیدواژه‌ها

روایات سبب نزول؛ جهت قبله؛ متحرّی؛ متحیّر؛ استنباط فقهی

مراجع

قرآن کریم

 ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمد طیب، مکة، مکتبة‌نزار مصطفى الباز، الطبعة الثالثه،1419ق

 ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق: طاهر احمد زاوی؛ محمود محمد طناحی،،  قم، مؤسسه اسماعیلیان، چ چهارم. 1364

 ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏دوم، 1410ق

 ابن بابویه، محمّد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏دوم، 1413ق

 ابن ‌جوزى، عبدالرحمن‌بن‌علی، زادالمسیرفی‌علم‌التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق‌مهدی، بیروت، دارالکتاب‌العربی، ط الاُولى، 1422ق

 ابن‌ حجر‌ عسقلانى، احمد‌بن‌علی، العجاب‌فی‌بیان‌الاسباب، تحقیق: عبدالحکیم‌محمد‌انیس، المملکة‌السعودیة، دار ابن‌جوزی، ط الاُولی، 1418ق

 ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد، المحلی، تحقیق: احمد‌محمد‌شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‏تا  

 ابن‌زهره‌ حلبى، حمزة‌بن‌علی، غنیة‌النزوع‌الى‌علمی‌الاُصول‌و‌الفروع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چ ‏اول، 1417ق

 ابن‌شهید ‌ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین، استقصاء الاعتبار فی شرح الاستبصار، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چ‌اول، 1419ق

 ابن کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر،  تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمدحسین‌شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، منشورات محمد على بیضون، ط الاولی، 1419ق

 انصارى، مرتضى بن محمد امین،  کتاب الصلاة، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ انصارى، قم، چ ‏اول، 1415ق

 بحرانى، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، تحقیق: محمد تقى ایروانى؛ سید عبد الرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏اول، 1405ق

 بروجردى، عبد‌الرحیم، مجموعة فتاوى ابن ابی عقیل، تحقیق: على‏پناه اشتهاردى، قم، چ ‏اول، بی‌تا

 بهجت، محمد تقی، بهجة الفقیه، بی‌نا، قم، چ ‏اول، بی‌تا.

 ثعلبى نیشابورى، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق: ابو محمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ط الاُولى، 1422ق

 جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ط الاولی، 1415 ق

 جوهری، اسماعیل بن حماد،  الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق: احمد بن عبد الغفورعطار بیروت، دارالعلم للملایین، ط الرابعه، 1407ق

 حاکم نیشابوری، محمدبن‌عبدالله،  المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق

 خمینى، سید مصطفی،  الخلل فی الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1376

 خویی، سید ابو القاسم،  البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء،  ط الرابعۀ، 1395ق

 ـــــــــــــــــــــ،  موسوعة الإمام الخوئی، مؤسسة احیاء آثار امام الخوئی، 1417ق

 سبزوارى، على‌مؤمن،  جامع الخلاف و الوفاق، تحقیق: حسین‌حسنى بیرجندى، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر (عج)، چ ‏اول، 1421ق

 سبزوارى، محمد باقربن‌محمد، ذخیرة المعاد فی شرح ارشاد، مؤسسه آل البیت (ع)، الطبعة الحجریّه، بی‌تا

 سرخسی، شمس الدین،  المبسوط، دارالمعرفه، بیروت، 1406ق

 سمرقندى، نصربن محمد،  بحرالعلوم، تحقیق: عمر بن غرامة عمروى، بیروت، دار الفکر، ط الاُولى،1416ق

سیوطی، جلال الدین،  الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة ناشرون، ط الاولی، 1429ق

 شهید اول، محمد بن مکی،  ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1419 ق

ـــــــــــــــــــــــــ،  غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، تحقیق: رضا مختارى، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چ ‏اول، 1414ق

شهید ثانى، زین الدین بن علی، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چ ‏اول، بی‏تا

شیخ بهائى، محمد بن حسین،  الحبل المتین فی أحکام الدین، تحقیق: مرتضى احمدیان، قم، کتابفروشى بصیرتى، چ ‏اول، 1390ق

طبرسى، احمد بن علی،  الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضى، چ ‏اول، 1403ق

طبرسی، فضل بن حسن،  تفسیر جوامع الجامع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ اول، 1418ق

طبری، محمد بن جریر،  جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، ط الاُولى، 1412ق

طوسى، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دارالکتب السلامیة، چ ‏اول، 1390ق

ـــــــــــــــ، التبیان فى تفسیرالقرآن، تحقیق: احمد قصیرعاملى، داراحیاءالتراث العربى، بیروت، بی‌تا

ـــــــــــــــ،  تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ ‏چهارم، 1407ق

عاملى، احمد بن زین العابدین، مناهج الاَخیار فی شرح الاستبصار، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چ ‏اول، بی‌تا

عاملى، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، دار احیاء التراث العربی، بی‏تا                               

عاملى، محمد بن علی، مدارک الأحکام، بیروت، مؤسسه‌آل‌البیت (ع)، چ ‏اول، 1411ق

علامه حلى، حسن بن یوسف،  تذکرة الفقهاء‏، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چ اول، 1414ق

 ــــــــــــــــــــــ،  مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏دوم، 1413ق

ــــــــــــــــــــــــ،  منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مرکز پژوهشهای اسلامی، چ ‏اول، 1412ق

علم الهدی، على بن حسین،  المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة، چ ‏اول، 1417ق

عیاشى، محمد بن مسعود،  کتاب التفسیر، تحقیق: سیدهاشم‌رسولى‌محلاتى، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ق

فاضل جواد،  مسالک الاَفهام اِلى آیات الاَحکام، تصحیح: محمدتقى‌کشفى، انتشارات مرتضوى، 1389ق

فاضل لنکرانى، محمد، نهایة التقریر، تقریر درس آقا حسین طباطبائى بروجردى، بی‌جا، بی‌تا

فاضل مقداد، مقداد بن عبد اللَّه، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، بی‌نا، چ ‏اول، بی‌تا

فیض، علیرضا،  مبادی فقه و اصول، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چ نوزدهم، 1387

قمى، على‌بن‌ابراهیم،  تفسیر القمى، تحقیق: سید‌طیب‌موسوى جزایرى، قم، دار الکتاب، چ چهارم، 1367

کاظمى خراسانى، محمد علی،  کتاب الصلاة، تقریر درس میرزای نائینى، قم، انتشارات جامعه‏ى مدرسین، 1411ق

کلینى، محمد بن یعقوب،  الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ ‏چهارم، 1407ق

مؤمن، محمد؛ عبد الله جوادى آملی،  کتاب الصلاة، تقریر درس محقق داماد، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏دوم، 1416ق

محقق‌حلّى، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق: محمد على حیدرى و دیگران، قم، مؤسسه سید الشهداء (ع)، چ ‏اول، 1407ق

ـــــــــــــــــــ،  نکت النهایة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏اول، 1412ق

محقق کرکى، على بن حسین،  جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چ ‏دوم، 1414ق

مجلسى، محمد تقی،  روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق: حسین موسوى کرمانى و دیگران، قم، مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، چ ‏دوم، 1406ق

ـــــــــــــــــــــ،  لوامع صاحبقرانى، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چ دوم، 1414ق

مظفر، محمد رضا،  اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،چ چهارم، 1370

مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، زبدة البیان‌فی احکام القرآن، تحقیق: محمد باقر بهبودى، تهران، المکتبة الجعفریة الحیاء الآثار الجعفریة، چ ‏اول، بی‌تا

ــــــــــــــــــــــ،  مجمع الفائدة و البرهان فی شرح اِرشاد الاَذهان، تحقیق: آقا مجتبى عراقى و دیگران،‏ قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ ‏اول، 1403ق

میرزاى قمى، ابو القاسم‌بن‌محمد‌حسن،  غنائم الاَیّام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عباس تبریزیان، مکتب الاعلام الاسلامی، چ اول، 1418ق

نجفى، محمد‌حسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع اإسلام، تحقیق: عباس قوچانى، بیروت، دار اِحیاء التراث العربی، ط السابعة، بی‎تا

نراقى، احمد بن محمد مهدی،  مستند الشیعة فی اَحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چ ‏اول، 1415ق

واحدى، على‌بن‌احمد،  اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونى زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الأولى، 1411ق

وحید بهبهانى، محمد باقر، الحاشیة على مدارک الاَحکام، مؤسسة آل البیت الحیاء التراث، بی‌جا، بی‌تا

ــــــــــــــــــــــ،  مصابیح الظلام، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، قم، چ ‏اول، 1424ق

همدانى، آقا رضا، مصباح الفقیه، تحقیق: محمد باقرى و دیگران، قم، مؤسسة الجعفریة الحیاء التراث، چ ‏اول، 1416ق

یزدى، سیدمحمدکاظم‌بن‌عبد‌العظیم، رسالة فی حکم الظن فی الصلاة و بیان کیفیة صلاة الاحتیاط، مؤسسه‏ى اسماعیلیان، قم، چ ‏دوم، 1421ق

یوسفی غروی، محمد هادی، موسوعۀ التاریخ الاسلامی، مجمع الفکر الاسلامی، قم، ط الاُولی، 1417 ق.