رهیافت روایات سبب نزول در استنباط فقهای امامیه از آیه‌ی 115 بقره

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 45، شماره 2 - شماره پیاپی 93، شهریور 1392   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.10895

نویسندگان

الهه شاه پسند^* ؛ مرتضی ایروانی؛ محمد حسن حائری

چکیده

در مورد آیه‌ی 115 سوره‌ی بقره؛ یعنی کریمه‌ی «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»، شش سبب نزول نقل شده است. در این میان، دو سبب نزول به دلیل نقل از طرق شیعی، بیشتر درخور توجه فقهای امامیه قرار گرفته‌اند. این دو خبر، نقش ویژه‌ای در فقه پژوهی بابِ قبله عهده‌دار شده و در استنباط احکام متحرّی و متحیّر مفید فایده بوده‌اند.
اما گاه نتایج فقهی حاصل از این روایات، متناقض‌نما بوده است؛ کسانی که آیه را در شأن متحیر دانسته‌اند، نماز وی به یک جهت را کافی شمرده‌اند. اما طرفداران قول مشهور که نماز گزاردن متحیر به چهار جهت را لازم می‌دانند، به سبب نزول دیگری که آیه را در شأن نماز نافله می‌داند، متمسک می‌شوند. این در حالی است که برخی معتقدند: بین این دو روایت و نزول آیه در شأن هر دو، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا که آیه عام است و فقط عالم و هر کس که به منزله‌ی عالم است، در خصوص فریضه و به دلیل آیه‌ی روی کردن به مسجدالحرام: «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» (بقره:144)، از این عموم خارج شده‌اند. در نتیجه، گرچه کفایت یک نماز به صواب نزدیک‌تر است؛ اما تکرار با احتیاط هماهنگ‌تر است. این مقاله، بررسی تفصیلی این مسأله و پژوهش در دیگر ابعاد جایگاه سبب نزول در برداشت‌های فقهای امامیه از این آیه را عهده‌دار گشته، به این وسیله می‌کوشد ارتباط یکی از دانش‌های علوم قرآنی- یعنی سبب نزول- را با دانش فقه به نظاره بنشیند.

کلیدواژه‌ها

روایات سبب نزول؛ جهت قبله؛ متحرّی؛ متحیّر؛ استنباط فقهی