انگیزه‌های سیاسی ـ اجتماعی و نظامی ـ امنیتی اشراف ایرانی در مصالحه با اعراب مسلمان

تاریخ و فرهنگ

مقاله 3، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، دی 1398، صفحه 69-53   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v51i2.83514

نویسندگان

زهرا جهان¹؛ محمد تقی ایمان پور^{* 2}؛ جواد عباسی³؛ حسین مفتخری⁴

¹دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

⁴استاد دانشگاه خوارزمی

چکیده

فتح ایران توسط اعراب مسلمان که به پایان یافتن حاکمیت دودمان ساسانی منجر شد و همچنین مسئلۀ چگونگی، چرایی و پیامدهای آن، بارها و از زوایای گوناگون توسط تاریخ‌پژوهان مورد بحث و تحلیل قرار گرفته و دربارۀ دلایل تسلط سریع و غیرقابل پیش‌بینی آنان بر قلمرو بزرگ ساسانی دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. به عنوان مثال، می‌توان به مصالحه و سازش برخی از خاندان‌های اشراف و حکومتگر ایرانی با عرب‌ها با اهداف اقتصادی و دینی اشاره کرد. با این‌همه، تاکنون پژوهش مستقل و منسجمی دربارۀ اهداف و انگیزه‌های غیراقتصادی و غیردینی اشراف ایرانی در مصالحه با عرب‌ها انجام نشده است. این پژوهش ـ که از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره می‌برد ـ می‌کوشد تا به بررسی انگیزه‌های سیاسی ـ اجتماعی و نظامی ـ امنیتی فاتحان عرب بپردازد. یافته‌ها نشان می‌دهد که اضطرار جهت حفظ جان، حفظ جایگاه و مناصب پیشین، کسب جایگاه سیاسی ـ اجتماعی در نظام جدید، بهره‌گیری از نیروی نظامی عرب‌ها در حذف رقبای دیرینه و واقع‌گرایی برای گذر از بحران نظامی و تجدید قوا سبب شد تا دسته‌ای از اشراف ایرانی به راهبرد مصالحه و همکاری با نیروهای مهاجم عرب‌ روی آورند.

کلیدواژه‌ها

فتوح؛ اهداف و انگیزه‌های فتوح؛ اشراف ایرانی؛ راهبرد مصالحه

مراجع

ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله. ذکر اخبار اصفهان. به ‌تحقیق سیدحسن کسروی. بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق.

 

ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمدبن حسن. تاریخ طبرستان. به‌ تصحیح عباس اقبال، تهران: چاپ‌خانۀ مجلس، 1320ش.

 

ابن‌اعثم‌ کوفی، محمدبن علی. الفتوح. ترجمۀ محمدبن احمد مستوفی هروی، به‌ تصحیح غلام‌رضا طباطبائی مجد، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372ش.

 

ابن‌مسکویه، احمدبن علی. تجارب‌الامم. ترجمۀ ابوالقاسم امامی. تهران: سروش، 1389ش.

 

ایمان‌پور، محمدتقی و نجم‌الدین گیلانی. «نقش خاندان‌های کهن در فراز و فرود سلسله‌های ایرانی در دورۀ ایران باستان». پژوهش‌های تاریخی، شماره‌‌ 3 (پاییز 1389): 41 ـ 56.

 

ایمان‌پور، محمدتقی و نجم‌الدین گیلانی. «نقش شورش بهرام چوبین در تضعیف و فروپاشی دولت ساسانی». فصلنامه علمی تاریخ اسلام و ایران، شماره 8 (زمستان، 1389): 1 ـ 28.

 

بلاذری، احمدبن یحیی. فتوح البلدان (بخش مربوط به ایران). ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، به‌ تصحیح محمد فرزان، تهران: سروش، 1364ش.

 

بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. تاریخنامه طبری. به ‌تصحیح محمد روشن، تهران: سروش، 1378ش.

 

پروکوپیوس. جنگ‌های ایران و روم. ترجمۀ محمد سعیدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1365ش.

 

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک‌بن محمد. تاریخ ثعالبی (مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم). ترجمۀ محمد فضائلی، تهران: نقره: 1368ش.

 

حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. تاریخ نیشابور. ترجمۀ محمدبن حسین خلیفۀ نیشابوری، مقدمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه، 1375ش.

 

خلیفة‌بن خیاط، ابوعمرو. تاریخ. به ‌تحقیق سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، 1414ش.

 

دینوری، ابوحنیفه احمدبن داود. الاخبارالطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی، 1383ش.

 

زند‌بهمن‌یسن. با ترجمه و تصحیح محمدتقی راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1385ش.

 

طبری، محمدبن جریر. تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر، 1375ش.

 

فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامۀ فردوسی. جلد هشتم و نهم. تهران: قطره، 1373ش.

 

قاضی‌ابویوسف. الخراج. ترجمۀ میرعلی اصغر شعاع. بی‌جا: مدیریت جریده ثروت وزارت مالیه، 1335ش.

 

قدامة ‌بن جعفر. کتاب الخراج و صنعة الکتابه. با تحقیق و تقدیم حسین خدیوجم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1353ش.

 

قنوات، عبدالرحیم. «خاتون بخارا». تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ‌ 10 (پاییز و زمستان 1388): 3 ـ 34.

 

مرسل‌پور، محسن، عادل شعبانی‌مقدم و آرمان فروهی. «تحلیل انتقادی روایات منابع پیرامون عملکرد رستم فرخزاد در نبرد قادسیه». مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ‌ 25 (تابستان 1394): 161ـ180.

 

مرعشی، ظهیرالدین. تاریخ طبرستان، رویان و مازندران. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی شرق، 1345ش.

 

معصومی، محسن، حسین بیاتلو و محمد نورمحمدی. «انگیزه‌های اقتصادی و دینی ایرانیان در مصالحه با عرب‌ها در قرن نخست بر اساس عهدنامه‌ها (رویکرد مقایسه‌ای)». پژوهشنامۀ تاریخ اسلام، شمارۀ‌ 25(بهار 1396): 5ـ22.

 

مفتخری، حسین.«جامعۀ ایرانی در مواجهه با اعراب مسلمان». تاریخ اسلام، شمارۀ‌ 16(زمستان 1382): 5ـ32.

 

مقدسی، مطهربن طاهر. آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه، 1386ش.

 

منتظرالقائم، اصغر. «نقد و بررسی روایات مربوط به نخستین فاتحان آذربایجان تا سال 40 ق». پژوهش‌های تاریخی، شمارۀ 2 (تابستان 1391): 15ـ 28.

 

ناظمیان‌فرد، علی. «جنگاوران ایرانی در سپاه قبایلی عرب در سدۀ نخست هجری». تاریخ اسلام، شمارۀ 22 (تابستان 1395): 5ـ25.

 

نرشخی، محمد بن جعفر. تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد، با تلخیص محمد بن زفر بن عمر، با تصحیح و تحشیۀ مدرس رضوی. تهران: توس، 1363ش.

 

Pourshariati, Parvaneh. Decline and Fall of the Sasanian Empire (The Sasanian -Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran). I.B. Tauris & Co Ltd in association with the Iran Heritage Foundation, 2008.

 

Sebeos. The Armenian History Attributed to Sebeos. Translated with notes by Robert Thomson, Historical commentary by James Howard-Johnston with assistance from Tim Greenwood. Liverpool University press, 1999.