نقدی بر نظریه «جمع بین مفترقات و تفریق مجتمعات در شرع»

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 45، شماره 3 - شماره پیاپی 94، مهر 1392، صفحه 43-62   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.11844

نویسندگان

حسین صابری¹؛ موسی زرقی^{* 2}

¹دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در فقه اهل سنت و امامیه برخی گفته‌اند بنای شرع در جعل احکام بر «فرق‌گذاشتن بین متماثلات» و «جمع‌کردن بین مفترقات» است و به عبارت دیگر، بنای شرع بر این است که حکم موضوعات همسان را متفاوت و حکم موضوعات متفاوت را همسان قرار دهد. اکثر قائلان به وجود چنین بنایی در شرع آن را به عنوان دلیل بطلان قیاس ذکر کرده‌اند و برخی نیز برای رفع اشکال بر احکامی که ظاهراً سازگار با عقل نیستند، بدان تمسک جسته‌اند. تنها دلیل قائلان، مثال‌هایی است که در آن‌ها ظاهراً حکم موضوعات همسان، متفاوت و حکم موضوعات متفاوت، همسان قرار داده شده است. برخی ازفقها وجود چنین بنایی را در شرع رد کرده‌اند و چند پاسخ به ادعای طرفداران آن ذکر کرده‌اند که اکثر پاسخ‌ها بیانگر معلل بودن احکام شرع هستند و اینکه ممکن نیست حکم موضوعات همسان متفاوت قرار داده شود. در این نوشته به بررسی خاستگاه این قاعده و ادله قائلان و منکران آن می‌پردازیم. آنچه به عنوان نتیجه از بررسی این ادعا و پاسخ‌های آن به دست آمده، این است که خواه بنا بر مسلک عدلیه که احکام را دائر‌مدار مصالح و مفاسد می‌دانند و خواه بنا بر مسلک اشاعره که احکام را تابع علل خاصی نمی‌دانند، چنین گزاره‌ای ثابت نیست.

کلیدواژه‌ها

بنای شرع؛ فرق بین متماثلات؛ جمع بین مفترقات؛ تفریق مجتمع؛ جمع مفترق

مراجع

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق: محمد عبد السلام إبراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیة،1411ق.

ابن حجر، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق: دائرة المعرف النظّامیة- الهند، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.

ابن فراء، محمد بن حسین، العدة فی أصول الفقه، تحقیق: أحمد بن علی بن سیر المبارکی، بی‌جا، بی‌نا، 1410ق.

ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، روضة الناظر و جنة المناظر فی أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل، بی‌جا، مؤسسة الریّان للطباعة و النشر و التوزیع، 1423ق.

ابن ماکولا، علی بن هبة الله، الإکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف والمختلف فی الأسماء والکنى والأنساب، بیروت، دار‌الکتب العلمیة، 1411ق.

اب‍ن ح‍زم، ع‍ل‍ی ب‍ن اح‍م‍د، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: شیخ أحمد محمد شاکر، بیروت، دار‌الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

آملی، هاشم، المعالم المأثورة، به قلم محمدعلی اسماعیل‌پور قمشه‌ای، قم، 1406ق.

اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن، بیان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب، تحقیق: محمد مظهر بقا، سعودیه، دار‌ المدنی، 1406ق.

آمدی، علی بن محمد، الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: عبد الرزاق عفیفی، بیروت، المکتب الإسلامی، بی‌تا.

ان‍ص‍اری، م‍رت‍ض‍ی بن م‍ح‍م‍د ام‍ی‍ن، فرائد الأصول، تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1419ق.

 ______________، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.

 ______________، کتاب الطهارة، تحقیق: لجنة تحقیق تراث الشیخ الأعظم، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفه‏، بی‌تا.

بخاری حنفی، عبد العزیز بن أحمد، کشف الأسرار شرح أصول البزدوی، بی‌جا، دار‌الکتاب الإسلامی، بی‌تا.

بصری، محمدبن علی، المعتمد فی أصول الفقه، تحقیق:خلیل المیس، بیروت، دار‌الکتب العلمیة، 1403ق.

جصاص، احمد بن علی، الفصول فی الأصول، کویت، وزارة الأوقاف الکویتیة، 1414ق.

حائری، محمد حسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار‌أحیاء العلوم الإسلامیة، 1404ق.

روحانی، محمد، منتقى الأصول، محرر عبدالصاحب حکیم، قم، دفتر آیت الله سید محمد حسینی روحانی ، 1416ق.

خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول، تحقیق : مؤسسةآل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، مؤسسةآل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1409ق.

خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد وذیوله، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1417ق.

خویی، ابوالقاسم، الهدایة فی الاصول، بی جا، موسسه صاحب الامر، 1417ق.

روح‍ان‍ی، م‍ح‍م‍دص‍ادق، منهاج الفقاهة، قم، انوار الهدى، 1429ق.

____________، فقه الصادق (ع)، قم، مؤسسة دار الکتاب، 1412ق.

میرزای شیرازی، محمد حسن بن محمود، تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، به تقریر مولی علی روزدری، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1409ق.

زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بی‌جا، دار العلم للملایین،2002 م.

ساعدی، جعفر، مقاله «تبعیّت احکام از مصالح و مفاسد»، مجله فقه اهل بیت (فارسی)، شماره 29، 1381.

س‍ب‍ح‍ان‍ی ت‍ب‍ری‍زی، ج‍ع‍ف‍ر، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1423ق.

سبکی، علی بن عبد الکافی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416ق.

شاطبی، إبراهیم بن موسى، الموافقات، تحقیق:أبو عبیدة مشهور بن حسن آل سلمان، بی‌جا، دار ابن عفان، 1417ق.

شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم، الملل والنحل، بی‌جا، موسسه الحلبی، بی‌تا.

ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی، زی‍ن ال‍دی‍ن ب‍ن ع‍ل‍ی، روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‌تا.

_________________، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق: سید محمد کلانتر، قم، انتشارات داوری، 1410.

________________، رسائل الشهید الثانی، قم، منشورات مکتبة بصیرتی، بی‌تا.

________________، م‍س‍ال‍ک الاف‍ه‍ام ف‍ی ش‍رح ش‍رای‍ع الاس‍لام، تحقیق: مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.

شیرازی، ابراهیم بن علی، التبصرة فی أصول الفقه، تحقیق: محمدحسن هیتو، دمشق، دارالفکر، 1403ق.

صدر، محمد بن محمدصادق، ماوراء الفقه، بیروت، دارالاضواء،1420ق.

ص‍ف‍دی، خ‍ل‍ی‍ل‌ب‍ن اب‍ی‍ک، الوافی بالوفیات، تحقیق: أحمد الأرناؤوط - ترکی مصطفى، بیروت، دار إحیاء التراث،1420ق.

طباطبائی حکیم، محمد سعید، المحکم فی أصول الفقه، قم، مؤسسة المنار، 1414ق.

طوسی، محمد ابن حسن، العدة فی أصول الفقه، تحقیق: محمد رضا أنصاری قمی، بی‌جا، بی‌تا، 1417ق.

طوفی، سلیمان بن عبد القوی، شرح مختصر الروضة، تحقیق: عبد الله بن عبد المحسن الترکی، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، 1407ق.

عراقی، ضیاءالدین، نهایةالأفکار، تالیف محمدتقى بروجردى، قم، مؤسسة النشرالإسلامی التابعة لجماعةالمدرسین بقم المشرفة، 1364.

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام، تحقیق : مؤسسة النشر الإسلامی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1413ق.

_________________، مبادی الوصولإل فی علم الأصول، تحقیق: عبد الحسین محمد علی بقال، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.

_________________، نهج الحق وکشف الصدق، تحقیق : سید رضا صدر، قم، مؤسسة الطباعة و النشر دار الهجرة، 1421ق.

ع‍ل‍م‌ال‍ه‍دی، ع‍ل‍ی ب‍ن ح‍س‍ی‍ن، الذریعه الی اصول الشریعه، تحقیق: أبو القاسم گرجی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1364.

علی‌دوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، تهران، سازمان انتشارات و اندیشه اسلامی، 1388.

فریدة الاسلام، علی، مجمع الفرائد، بی جا، چاپخانه امیر، 1368ق.

ق‍زوی‍ن‍ی، ع‍ل‍ی ب‍ن اس‍م‍اع‍ی‍ل، ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، تحقیق: سید على علوى قزوینى و سید عبد الرحیم جزمئى قزوینى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1424ق.

قمی، محمدطاهر بن محمدحسین، الأربعین فی امامة الأئمة الطاهرین، تحقیق: سید مهدی رجائی، قم، سید مهدی رجائی، 1418ق.

نائینی، محمد حسین، فوائدالأصول، محرر م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی ک‍اظمی خ‍راس‍ان‍ی، قم، مؤسسة النشرالإسلامی التابعة لجماعةالمدرسین بقم المشرفة، 1404ق.

 گلپایگانی، محمد رضا، ع‍ل‍ی، الدر المنضود فی أحکام الحدود، به قلم علی ک‍ری‍می ج‍ه‍رم‍ی، قم، دار القرآن الکریم،1412ق.

ک‍ل‍ی‍ن‍ی، م‍ح‍م‍دب‍ن ی‍ع‍ق‍وب، الکافی، تحقیق: علی أکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363.

 گلپایگانی، محمدرضا، الاحصار و الصد، قم، دار القرآن الکریم، 1413ق.

_____________، افاضة العوائد، قم، دارالقرآن الکریم، 1411ق.

_____________، إفاضة العوائد تعلیق علی درر الفوائد، قم، دارالقرآن الکریم، 1411ق.

محقق حلی، جعفر بن حسین، معارج الأصول، تحقیق: محمد حسین رضوی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام للطباعة والنشر،1403ق.

م‍ح‍ق‍ق خ‍وان‍س‍اری، ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ن م‍ح‍م‍د، مشارق الشموس فی شرح الدروس، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بی‎تا.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1408ق.

م‍ص‍طف‍وی، ج‍واد، ترجمه اصول کافی، تهران، کتاب فروشى علمیه اسلامیه،1369.

موسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشئون الإسلامیة کویت، 1404-1427ق.

نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: الشیخ عباس القوچانی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365.

هاشمى شاهرودى، سید محمود، و جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1426ق.