کاربست گفتمان کاوی در تحلیل مفاهیم استضعاف و استکبار

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 47، شماره 2، مهر 1394، صفحه 91-118   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v47i2.41011

نویسندگان

سید کاظم طباطبایی؛ سمیه طاهری^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

روش گفتمان کاوی یا تحلیل گفتمان به کشف تعاملات زبان با ساختارهای فکری ـ اجتماعی در متون گفتاری یا نوشتاری می‌پردازد و چگونگی شکل‌گیری معنا در ارتباط با عوامل درون زبانی و برون زبانی را مطالعه می‌کند. به بیانی دیگر شرایط معنا داری را گفتمان گویند. این شیوه از نتیجه مطالعات دانشمندانی از حوزه‌های مختلف از جمله زبان شناسان به دست آمده است. برخی کلمات قرآن کریم و روایات در دوره‌های معاصر معنا و کارکردی متفاوت از زمان استعمال آن یافته‌اند که تنها با در نظر گرفتن بسترهای گوناگون شکل‌گیری این معانی، اعم از شرایط فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، قابل فهم هستند، واژه‌های استضعاف و استکبار از این دست هستند. چه با قرار گرفتن در شرایطی چون غلبۀ گفتمان مارکسیستی و ضد امپریالیستی در سال‌های پیش و پس از انقلاب اسلامی، به گونه‌ای متفاوت از شرایط معنا داری در بافت قرآن کریم فهم شده و این فهم به تفاسیر معاصر راه یافته است. این پژوهش با متدولوژی تحلیل گفتمان و با بررسی شرایط معنا داری این کلمات در متن آیات و روایات و مقایسه آن‌ها در شرایط معنا داری اندیشه‌های مارکسیستی حاکم بر دهه‌های 40 ـ 50 و اندیشه‌های ضد استبدادی و استعماری دهه‌های 60 تا کنون، سعی در نشان دادن چگونگی تغییرات معنایی و کارکردهای این واژگان دارد.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ تحلیل گفتمان؛ استضعاف؛ استکبار؛ ایمان؛ کفر

مراجع

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: محمود محمد طناحی، طاهر احمد زاوی، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1367.

ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362.

ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1403 ق.

ابن فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارصادر، بیروت، چاپ سوم، 1388 ق.

الازهری، محمد بن احمد، معجم تهذیب اللغة، تحقیق: ریاض زکی قاسم، بیروت، دارالمعرفه، 1422 ق.

انتظام پور، محمد، استضعاف و استعمار نو، بی‌جا، 1363.

ایزوتسو، توشی هیکو، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ترجمه: فریدون بدرهای، تهران، فرزان، 1378.

آقا گل زاده، فردوس، تحلیل گفتمان انتقادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1390.

باقری، ولی الله، مستضعفان از دیدگاه اسلام، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1384.

بهرام پور، ابوالفضل، نسیم حیات، قم، انتشارات هجرت، 1380.

پاکتچی، احمد، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السلام)، 1392.

پاکتچی، احمد، درس گفتار کاربرد تحلیل گفتمان در مطالعات قرآن و حدیث، دانشگاه امام صادق، تهران، 1393.

پیمان، حبیب الله، آثار فرهنگی استکبار و استضعاف؛ بضمیمه یادبود محمد نخشب و پدر طالقانی، بی‌جا، شورای انتشارات و تبلیغات جنبش مسلمانان مبارز، 1358.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، تحقیق: أحمد عبد الغفور العطار، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ چهارم، 1407 ق.

حجتی، محمد باقر و عبدالکریم بی آزار شیرازی، تفسیر کاشف، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.

حویزی عروسی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثّقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق.

خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه‌ی قرآن و قرآن پژوهی، دوستان: ناهید، تهران، 1377.

خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: دکتر مهدی المخزومی دکتر ابراهیم سامرائی، دارالهجره، چاپ سوم، 1409 ق.

خمینی، روح‌الله، استضعاف و استکبار از دیدگاه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1380.

دستغیب شیرازی، علی محمد، استضعاف و استکبار در قرآن، تهران، موسسه خدمات فرهنگی 22 بهمن، 1360.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان، دمشق، دار القلم، 1416 ق.

رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم مشهور به تفسیر المنار، مصر، دارالمنار، چاپ چهارم، 1373 ق.

رهبر، محمد تقی، استکبار و استضعاف از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1362.

زمخشری، محمود بن عمر، أساس البلاغة، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

سروش، عبدالکریم، فربه تر از ایدئولوژی، تهران، موسسه فرهنگی صراط، چاپ دهم، 1388.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور، قم، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی، 1404 ق.

شریعت رضوی، پوران، طرحی از یک زندگی، تهران، انتشارات چاپخش، چاپ دهم، 1383.

شریعتی، علی، ابوذر، تهران، الهام و دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار دکتر شریعتی، 1361.

شریعتی، علی، حج، تهران، دفتر تدوین و تنظیم آثار دکتر شریعتی، چاپ یازدهم، 1378.

شریعتی، علی، حر، تهران، سازمان انتشارات حسینیه ارشاد، بی‌تا.

شریعتی، علی، شناخت اسلام، تهران، سازمان انتشارات حسینیه ارشاد، 1347.

شریعتی، علی، فرهنگ لغات دکتر شریعتی، دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار دکتر شریعتی، تهران، انتشارات فردوسی، 1362.

شریعتی، علی، ما و اقبال، تهران، الهام و دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار دکتر شریعتی، چاپ دهم، 1386.

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، مصحح: صبحی صالح، قم، هجرت، 1414 ق.

شکرانی، رضا و دیگران، «بررسی روش گفتمان کاوی و چگونگی کاربست آن در مطالعات قرآنی»، پژوهش، سال سوم، شماره اول، 1390 ش، صص 93 ـ 122.

صالحی زاده، عبدالهادی، «درآمدی بر تحلیل گفتمان میشل فوکو؛ روش‌های تحقیق کیفی» معرفت فرهنگی، سال دوم، شماره 7، 1390 ش، صص 113 ـ 142.

طالبان، محمد رضا، «جامعه شناسی روحانیت دکتر علی شریعتی»، مجموعه مقالات یادبود دکتر علی شریعتی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1379.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه‌ی مدرّسین حوزۀ علمیّه‌ی قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ چهارم، 1372.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، تهران، نشر مرتضوی، چاپ سوم، 1375.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

علمی، قربان، «شریعتی و جامعه شناسی دینی»، مجموعه مقالات یادبود دکتر علی شریعتی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1379.

عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، اشجع، 1389 .

فرکلاف، نورمن، تحلیلِ انتقادی ِگفتمان، ترجمه: فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379.

فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ضبط و توثیق: محمد البقاعی، دارالفکر، 1420 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیر الصافی، تحقیق: حسین اعلمی، انتشارات صدر، تهران، چاپ دوم، 1415 ق.

قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، نشر مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383.

قرشی، علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1377.

قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، 1412 ق.

قمی، علی بن ابراهیم، التفسیر القمی، به کوشش موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1404 ق.

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، قم، نشر دارالحدیث، 1429 ق.

مجلسی، محمد باقربن محمدتقی، بحار الأنوار، لبنان، مؤسّسه‌ی الوفاء، چاپ دوم، 1403 ق.

مدرسی، محمد تقی، تفسیر هدایت، مترجم عبدالمحمد آیتی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1377.

مدرسی، محمد تقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، 1419 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق: مصطفی حجازی، کویت، مطبعه حکومت کویت، 1408 ق.

مسلم بن حجاج، الصحیح، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1385.

معادیخواه، عبدالمجید، فرهنگ آفتاب، تهران، نشر ذره، 1372.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب السلامیه، 1424 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

میرزا خسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی، تحقیق: محمد باقر بهبودی، تهران، انتشارات اسلامیه، 1390.

میلز، سارا، گفتمان، ترجمه فتاح محمدی، زنجان، نشر هزاره سوم، 1382.

میلز، سارا، میشل فوکو، ترجمه مرتضی نوری، تهران، نشر مرکز، چاپ دوم، 1392.