تبیین و بررسی گستره ظهور و دلالت آیه جواز چند ‌همسری

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 45، شماره 4 - شماره پیاپی 95، بهمن 1392، صفحه 45-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.12038

نویسنده

سیدمحمود صادق زاده طباطبایی^*

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از دیر باز میان مفسران در دلالت آیه چند ‌همسری (و إن خفتم ألا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع) به ویژه نسبت میان شرط و جزاء در آن گفتگو بوده است. آراء و اقوال و احتمال‌های متعددی در تصحیح این نسبت بیان شده است. روایتی مبنی بر اسقاط ثلث قرآن در میانه شرط و جزا و نیز جابجایی آیات به ابهام در معنای آیه دامن زده است. فقها به جهت ضروری انگاشتن جواز چند‌همسری به نحوه دلالت این آیه کمتر پرداخته‌اند. این مقاله ضمن تبیین گستره ظهور و دلالت این آیه، دو دیدگاه عمده (علامه طباطبایی و فخر رازی) در نسبت شرط و جزا را طرح و نقد کرده آن‌گاه قول سومی را در آیه تقویت و تثبیت کرده است که حسب آن آیه برای مردانی که از به عهده گرفتن سرپرستی یتیمان به جهت تعدی به حقوق و اموالشان بیمناکند جواز چند‌همسری را مطرح می‌کند تا بتوانند در پرتو حضور زنان که کانون عاطفه و محبتند به رسیدگی و تربیت صحیح کودکان یتیم اقدام کنند.

کلیدواژه‌ها

چند‌ همسری؛ عدالت اجتماعی؛ حقوق ایتام؛ تحریف قرآن

مراجع

القرآن الکریم با ترجمه استاد فولادوند

ابن أثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، اول، بی‌تا.

ابن براج، قاضی عبد العزیز، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1406 ق.

ابن فارس، بن زکریا، معجم مقاییس اللغة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، اول، 1404 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، سوم، 1414 ق.

آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، 1415 ق.

بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، اول، 1416 ق.

ثقفی تهرانی، محمد، تفسیر روان جاوید، تهران، انتشارات برهان، سوم، 1398 ق.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، دار العلم للملایین، بیروت، اول، 1410 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام، اول، 1409 ق.

حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، موسسه دار التفسیر، اول، 1416 ق.

حویزی، علی‌بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، چهارم، 1415 ق.

خویی، أبو القاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء، چهارم، 1395 ق.

خویی، أبو القاسم، موسوعة الإمام الخویی، قم، موسسة إحیاء آثار الإمام الخویی، اول، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق بیروت، دار العلم الدار الشامیة، اول، 1412 ق.

زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، 1417 ق.

سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی، 1404 ق.

شبر، سید عبد الله، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت، مکتبة الألفین، اول، 1407 ق.

صاحب بن عباد، المحیط فی اللغة، اول، بیروت، عالم الکتاب، 1414 ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، پنجم، 1417 ق.

طبرسی، ابو منصور، الاحتجاج، مشهد مقدس، نشر مرتضی، 1403 ق.

طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، سوم، 1372 ش.

______________، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، اول، 1377.

طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان، بیروت دار المعرفة، اول، 1412 ق.

طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، سوم، 1416 ق.

طنطاوی، سید محمد، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، بی‌جا، بی‌نا، ‌بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

_______________، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1407 ق.

______________، المبسوط، تهران، المکتبة المرتضویة، سوم، 1387 ق. 

طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان، تهران، انتشارات اسلام، دوم، 1378 ش.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، سوم، 1420 ق.

فراهیدی، خلیل‌بن أحمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، دوم، 1410ق. 

قرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، اول، 1364.

قمی، علی بن إبراهیم، تفسیر قمی، قم، دار الکتاب، چهارم، 1376.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، اول، 1387.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه نشر و ترجمه کتاب، 1360.

مفید، محمد‌بن نعمان، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، 1413 ق.

____________ ، احکام النساء، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، اول، 1413 ق.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الاسلامیه، اول، 1424 ق.

میلانی، سید علی، عدم تحریف القرآن، قم، مرکز الأبحاث العقائدیة، اول، 1421 ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، هفتم، بی‌تا.

یزدی، سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، بیروت، موسسة الاعلمی، دوم، 1409ق.