دلیل عقل و جایگاه آن در سیره فقهی محقق اردبیلی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 45، شماره 4 - شماره پیاپی 95، بهمن 1392، صفحه 105-124   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.11451

نویسندگان

سید محمد موسی مطلبی^{* 1}؛ حسن جمشیدی²

¹عضو هیئت علمی پژ‍وهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی

²پژوهشگر جهاد دانشگاهی مشهد

چکیده

با توجه به اهمیت دلیل عقل در استنباط احکام شرعی به ویژه در مسائل نو، بررسی آثار فقها در استفاده از دلیل عقل به استفاده بهتر از دلیل عقل کمک می‌کند. بررسی سیره فقهی محقق اردبیلی به عنوان فقیهی مؤثر در تکامل فقه در اثبات این مسأله درخور و شایسته است. بدین منظور بررسی متون فقهی استدلالی و اصولی وی بر اساس روش تحلیل محتوی انجام شده و یکایک فتاوای وی مورد بررسی قرار گرفته ‌است. نتیجه تحقیق نشان می‌دهد محقق اردبیلی از عقل استفاده‌های زیادی کرده و معانی مختلفی را از آن اراده کرده است. بیشترین آن درک عقل در تشخیص حدود حکم و شرایط آن است. وی از تحلیل عقلی در تفسیر قرآن بهره زیادی برده است. او همچنین تحلیل عقلی قرآن را در استنباط احکام به کار می‌گیرد. محقق اردبیلی بر این باور است که عقل می‌تواند حسن و قبح را درک و به دنبال آن حکم الزامی عقلی صادر کند. وی گاه دلیل عقل را در کنار سایر ادله و هم‌عرض آن‌ها نیز به کار می‌برد. وی دلیل عقلی را در اثبات اصل عملی استصحاب اصالةالاباحه به کار برده است.

کلیدواژه‌ها

دلیل عقل؛ عقل در فقه؛ جایگاه دلیل عقل؛ محقق اردبیلی؛ تحلیل عقلی

مراجع

ادیبی مهر، محمد، «نظام فقهی و استنباطی محقق اردبیلی»، مقالات وبررسی ها، شماره 76، صص117-105، 1383.

بروزنی، محمد علی، محقق اردبیلی و مکتب فقهی او، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، به راهنمایی علیرضا فیض و مشاوره گوگانی، 1373.

بحرانی، یوسف‌بن احمد بن ابراهیم، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محمد تقی ایروانی، سید عبدالرزاق مقرم، چاپ اول: قم، انتشارت اسلامی، 1405 ق.

جناتی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد، تهران: کیهان، 1370.

حسینی، سید ابراهیم، «نقش عقل در استنباط قواعد و مقررات حقوقی از دیدگاه اسلامی»،  معرفت، شماره 99، 1382.

حسینی، سید علی، «عرف در نگاه محقق اردبیلی»، مجله فقه، شماره نهم، صص264 - 249، 1375.

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، چاپ دوم، مؤسسه آل البیت، 1979م.

خسروجردی، جایگاه عقل در فقه امامیه، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد دانشکده‌ الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه قم.

دنگ کوبان، مریم، عقل یکی از منابع اجتهاد، پایان‌نامه مدرسه علمیه نرجس (س)، مشهد، 1384.

صابری، حسین، عقل و استنباط فقهی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1381.

_________، «گزارشی تحلیلی از دلیل عقل در فقه شیعه»، مشکاة، شماره 58 و59.

الصدر، السید محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تدوین السیدمحمود الهاشمی، بی‌جا: المجمع العلمی للشهید الصدر، 1405ق.

صرامی، سیف الله، «عقل قطعی منبع استنباط قوانین جامعه وحکومت»، حکومت وجامعه، سال ششم، شماره دوم،1380.

ضیائی فر، سعید، «جایگاه عقل در اجتهاد»، نقد و نظر، سال هشتم، شماره سوم و چهارم،1382.

 عزتی، ابوالفضل، «نقش عقل در نظام حقوقی غرب واسلام»، نامه مفید، شماره ششم،1375.

علی‌دوست، ابو القاسم، «فقه وعقل»، قبسات، شماره 15 و 16، 1379

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت: دارالمعرفه، 1417ق.

_____________ ، المستصفی فی علم الاصول، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1417ق.

فیض، علیرضا، «ارزش مدرکات عقلی، دلیل عقل»، نشریه گروه تحقیقاتی، دانشکده حقوق دانشگاه تهران.

قماشی، سعید، « بازشناسى جایگاه عقل در فقه شیعه»، ماه‌نامه رواق اندیشه، شماره 3، 1381.

___________، جایگاه عقل در استنباط احکام شرعی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

کثیرى بیدهندى، خدیجه، حجیت عقل در قرآن و سنت، پایان‌نامه کارشناسى ارشد دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی،1377.

کرمی، محمدتقی، «ماهیت و وظیفه عقل در فقه شیعه»، نقد و نظر، 1380.

المحقق الاردبیلی، رسالتان فی الخراج، چاپ اول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1413ق.

__________، زبدة البیان، طهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.

__________، مجمع الفائدة، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1416ق.

مختاری، علی، «روش محقق اردبیلی در زبدۀالبیان»، آئینه پژوهش، شماره 39، صص 281- 276 ،1375.

المظفر، محمدرضا، اصول فقه، قم، چاپ چهارم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1370