دلالت الفاظ بر معانی از دیدگاه اصولیان و زبان‌شناسان

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 45، شماره 4 - شماره پیاپی 95، بهمن 1392، صفحه 125-149   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.12518

نویسندگان

محمدصادق کاملان¹؛ صالحه یزدانی فر^{* 2}

¹عضو هیئت علمی دانشگاه مفید

²دانشجوی دکتری دانشگاه مفید

چکیده

زبان از دو مؤلفه «لفظ» و «معنا» تشکیل شده است و ارتباط وثیق میان «لفظ» و «معنا» موجب می‌گردد تا ذهن انسان از تصور «لفظ» به تصور «معنا» منتقل گردد. ماهیت، منشأ و خاستگاه این ارتباط همواره مورد توجه فلاسفۀ زبان، زبان‌شناسان و اصولیان بوده است. برخی این ارتباط را ناشی از وضع و قرارداد دانسته و برخی دیگر معتقدند که دلالت الفاظ بر معانی دلالت طبعی است. گروهی آن را حاصل جعل و اعتبار واضع می‌دانند و گروهی دیگر معتقدند که رابطۀ واقعی و تکوینی میان الفاظ و معانی وجود دارد. هم‌چنین دسته‌ای از صاحب‌نظران، وضع الفاظ برای معانی را فعل انسان می‌دانند و معتقدند که بشر الفاظ را برای معانی وضع کرده است و دسته‌ای دیگر معتقدند که واضع الفاظ و لغات کسی جز خداوند نیست. تمامی نظرات یاد شده و هر آن‌چه که به نحوی رابطۀ میان الفاظ و معانی را مورد توجه قرار می‌دهد تحت عنوان «نظریات وضع» در زبان‌شناسی و علم اصول مطرح می‌گردد.
بررسی آراء اصولیان و زبان‌شناسان در این مقاله روشن می‌سازد که انتقال ذهن از الفاظ به معانی، مطابق یک قانون عام از قوانین ذهن بشری صورت می‌گیرد که زبان‌شناسان و روان‌شناسان آن را قانون «تداعی معانی» نامیده‌اند. بدین معنا که اقتران أکید میان لفظ و معنا موجب می‌شود که تصور لفظ، معنا را در ذهن بشر تداعی نماید. اقتران میان لفظ و معنا خود، ریشه در وضع الفاظ دارد. انسان برای انتقال مفاهیم به دیگران و رفع نیازهای خود در جامعه اقدام به وضع یک سلسله الفاظ نموده است. این وضع و قرارداد، اقتران لفظ و معنا و در نتیجه علاقه و رابطۀ میان آن دو و در نهایت دلالت لفظ بر معنا را موجب می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

زبان؛ زبان‌شناسی؛ معنا شناسی؛ الفاظ؛ معانی؛ وضع؛ واضع

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1409ق.

ابن سینا، حسین بن عبدالله، شفا، بخش منطق، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی، 1404ق.

اسمیت، نیل و ویلسون دیر دری، زبان‌شناسی نوین، نتایج انقلاب چامسکی، ابوالقاسم سهیلی و دیگران، تهران، آگاه، 1374.

اصفهانی، میرزامهدی، ابواب الهدی، مشهد، بی‌نا، 1364.

اصفهانی غروی، محمد حسین، نهایة الدرایة، بی‌جا، انتشارات سیدالشهداء، 1374.

آملی، میرزا هاشم، مجمع الافکار، چاپخانه علمیه، 1395ق.

ایچیسون، جین، مبانی زبان‌شناسی، ترجمه محمد فائض، تهران، نگاه، 1371.

باطنی، محمدرضا، دربارۀ زبان، تهران، آگاه، 1375.

پارسا، محمد، زمینه روان‌شناسی (روان‌شناسی عمومی)‌، تهران، بعثت، 1374.

چامسکی، نوام، زبان و اندیشه، کورش صفوی، تهران، هرمس، 1379.

_________ ، زبان و ذهن، کورش صفوی، تهران، هرمس، 1377.

__________، زبان و مسائل دانش، علی درزی، تهران، آگاه، 1377.

__________، ساخت‌های نحوی، احمد سمیعی، تهران، خوارزمی، 1362.

حائری، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار إحیاء العلوم الإسلامیة، 1404ق.

حسینی سیستانی، سیدعلی، الرافد فی علم الأصول، قم، مکتب آیة الله العظمی سیستانی، 1414ق

حلی، الحسن بن یوسف بن المطهر، نهایة الوصول إلی علم الأصول، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)‌، 1425ق

خواجه نصیرالدین طوسی، اساس الإقتباس، تصحیح مدرس رضوی، تهران، دانشگاه تهران، 1376.

خوانساری، محمد، منطق صوری، تهران، انتشارات آگاه، چاپ ششم، 1363.

دبیر مقدم، محمد، زبان‌شناسی نظری (پیدایش و تکوین دستور زایشی)‌، تهران، انتشارات سخن، 1378.

روحانی، محمد حسن، منتفی الأصول، بی‌جا، امیر، 1413ق.

زیدان، جرجی، الفلسفة اللغویة و الألفاظ العربیة، قاهره، 1963 م

سیوطی، جلال الدین، الإقتراح فی علم الأصول، بی‌جا، دارالمعرفة، 1426ق.

صادق الرافعی، مصطفی، تاریخ آداب العرب، قاهره، 1940 م

صدر، محمد باقر، بحوث فی‏ علم الأصول، بی‌جا، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ سوم، 1417ق.

____________، دروس فی علم الأصول (حلقۀ اولی)‌، قم، مرکز الإبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید الصدر، 1428ق.

صنقور، شیخ محمد، المعجم الاصولی، بی‌جا، ستاره، چاپ سوم، 1428ق.

طیب، محمدتقی، «جزمیت‌های زبان فارسی و توسعه»‌، مجموعه مقاله‌های سومین کنفرانس زبان‌شناسی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1374.

عراقی، ضیاءالدین، نهایه الأفکار فی مباحث الألفاظ، قم، مؤسسه نشراسلامی، 1405ق.

فاضل لنکرانی، محمد، سیری کامل در اصول فقه، فیضیه، چاپ اول، 1377.

_____________ ، مباحث اصولی، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزۀ علمیه، 1373.

قمی، میرزاابوالقاسم، القوانین المحکمة فی ‏اصول الفقه، قم، کتابفروشی علمیه اسلامیه، چاپ دوم، 1378 ق.

کادن، جی. ای، فرهنگ ادبیات ونقد، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، شادگان، 1380.

کاسیرر، ارنست، فلسفه و فرهنگ، ترجمه بزرگ نادر زاده، تهران، مرکز مطالعه فرهنگها، 1360.

لاینز، جان، معناشناسی زبان شناختی، ترجمه حسین واله، تهران، گام نو، 1383.

مجاهد طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح ‏الأصول، قم، آل البیت، بی‌تا

مروج، سیدمحمدجعفر، منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة، دارالکتاب الجزایری، چاپ دوم، 1415 ق.

مشکوة الدینی، مهدی، سیر زبان‌شناسی، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد، 1373.

مظفر، محمدرضا، المنطق، نجف، مطبعة النعمان، 1388ق.

موسوی بجنوردی، سید حسن، منتهی الأصول، بی جا، العروج، 1379.

موسوی خویی، ابوالقاسم، مصباح الأصول، قم، مکتبة الداوری، 1422ق.

______________ ، محاضرات فی اصول الفقه، قم، دار الهادی، 1410 ق.

نائینى، محمدحسین، أجود التقریرات، قم، مصطفوى، چاپ دوم، 1368.

____________ ، فوائد الأصول‏، قم، دفترانتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1417 ق.

نوربخش، مانداندا، «ابن جنی اعجوبه قرن چهارم»‌، مجله بخارا، شماره 63، مهر و آبان 1386

نهاوندی، ملاّ علی، تشریح الاصول، چاپ سنگی، 1316ق.

هال، رابرت، زبان و زبان‌شناسی، ترجمه محمدرضا باطنی، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1373.

واتر من، جان تی، سیری در زبان‌شناسی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، انتشارات جیبی، 1347.

 

Aitcheson , J. The Seeds of Speech: Language Origin and Language Evolution (Cambridge: Cambridge University Press , 1996)

Bloomfield , Leonard , Language , Unwin University Book, 1935

Lyons , J. Language and Linguistics , Cambridge: Cambridge University Press, 1981

Malmkjaer , Kirsten , “Origin of Language” in Malmkjaer , Kirsten (ed.)  ,The Linguistic Encyclopedia , 2nd edition (London and New York: Rutledge , 2004 )

Olshewsky , Problems in the Philosophy of Language

Stephan Ullman , Principles of Semantics , Oxford , 1963

_____________ , Semantics , An Introduction to the Science of Meaning , Oxford , 1964

Synthese Symposium on Innate Ideas , Vol. 17 , No 1, March 1967