«حسبه»؛ ابزار حقوقِ اقتصادیِ اسلامی در نظارت و کنترل بازارهای رقابت‌پذیر و رقابت‌ناپذیر

دانشنامه حقوق اقتصادی

مقاله 4، دوره 20، شماره 4، مهر 1392   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/le.v20i4.39698

نویسندگان

محمود باقری^{* 1}؛ محمّد صادقی²

¹دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

²دانشگاه امام صادق (ع)

چکیده

حسبه نهادِ نظارتی کهن، لیکن مغفول مانده در حقوق اقتصادی اسلام است که نقش حقوق رقابتی آن کمتر موشکافی شده است. حفظ تمامیّت بازار و تسهیل رقابت، ضرورتی برای نظام‌های حقوقی و اقتصادی است که همواره اهمیّت می‌یابد و البتّه هر چند ارزش والایی دارد امّا نزد اندیشمندان اسلامی محدود و محصور به قالب «معاملات» شده است و در این میان حسبه (و یا لااقل جوانب رقابتی آن) که در حقیقت نهادی عمومی غیردولتی در فقه اسلامی است، به ورطه فراموشی سپرده شده است. مقاله حاضر قصد دارد که ضمن ترسیم جوانب رقابتی حسبه در اسلام، به تحلیل رابطه حقوق و اقتصاد در قالب «حسبه» بپردازد. بخشی از این تحلیل و بررسی مبتنی بر معنا، مقام و بنیان‌های عام حسبه بوده و بخش دیگر ناظر بر مطالعه موردی رابطه حسبه با نظم حقوق اقتصادی است که در شرایط کنونی بروز نموده است. ترکیب این دو بخش در نوشتار حاضر امکان دستیابی به معیار منطقی در تفسیر حقوق و اقتصاد مبتنی بر آموزه‌ها و رهیافت‏های اسلامی را توضیح می‌دهد که خود، نقطه آغازینی برای دستیابی به قاعده حقوقی رقابت در اسلام بر مبنای نهاد حسبه و از مقدمات بحث از جایگاه بازارهای رقابت‌پذیر (بازار) و بازارهای رقابت‌ناپذیر (نابازار) در حقوق اسلامی می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

حسبه؛ محتسب؛ بازارهای رقابت‌پذیر؛ بازارهای رقابت‌ناپذیر؛ بازار؛ نابازار؛ قیمت‌گذاری؛ حقوق اقتصادی؛ حقوق رقابت

مراجع

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه.

[1] ابن‌إخوه، محمّد بن احمد القرشی. (1408). معالم القربه فى احکام الحسبه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

[2] ابن‌منظور، محمّد. (1408). لسان‌العرب. ج3، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.

[3] انصارى دزفولی، مرتضی. (1415ه.ق). کتاب المکاسب. ج3، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.

[4] انصارى دزفولی، مرتضی.(1411ه.ق). کتاب المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات(ط- القدیمه). ج2، چاپ اوّل، قم: منشورات دارالذخائر‌.

[5] آل بحرالعلوم، سیّد محمّد. (1403). بلغه‌الفقیه. ج3، تهران: مکتبه‌الصادق.

[6] باقری، محمود؛ رشوند بوکانی، مهدی. (1387). حقوق رقابت و دفاع از تمامیّت بازار در فقه امامیّه. معارف اسلامی و حقوق، سال نهم، شماره دوّم، پاییز و زمستان، صص51-86.

[7] بحرانى(آل عصفور)، یوسف بن احمد بن ابراهیم. (1405 ه‍ ق‌).‌ الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره. محقّق/ مصحّح: محمد تقى ایروانى- سیّد عبدالرزاق مقرم‌،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‌

[8] بروجردی، آقاحسین طباطبایى. (1429ه‍ ق‌). منابع فقه شیعه.، ج23، ترجمه حسینیان قمى، مهدى- صبورى و محمدحسین‌، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فرهنگ سبز‌.

[9] بهبهانی، محمّدباقر بن محمد اکمل‌. (1310ه‍ ق‌). رساله عملیه متاجر وحید بهبهانى(با تعلیقات میرزاى شیرازى). چاپ اوّل، تهران: حاج شیخ رضا تاجر تهرانى‌.

[10] جوهری، اسماعیل بن حمّاد. (1368). دارالعلم للملایین. بی‌جا، انتشارات امیری.

[11] حرّ(شیخ) عاملی. (1403). وسائل‌الشیعه. ج12، تهران: مکتبه‌الإسلامیه.

[12] حسینى عاملى، سید جواد بن محمّد‌. (1419ه‍ ق‌). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه(ط-الحدیثه). ج12، چاپ اوّل، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[13] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى‌(بی‌تا). تحریرالأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة(ط- القدیمة). چاپ اول،‌ مشهد: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[14] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1413ه‍ ق‌). قواعدالأحکام فی معرفة الحلال و الحرام‌. چاپ اول‌، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[15] حلّى(علامه) حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (‌1414ه‍ ق).‌ تذکره‌الفقهاء(ط- الحدیثة). چاپ اول‌، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[16] حلّى(محقق)، نجم‌الدین، جعفر بن حسن. (1408ه‍ ق‌). ‌شرائع‌الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.‌ چاپ دوّم‌، قم: مؤسسه اسماعیلیان‌.

[17] حلّى، ابن‌ادریس، محمّد بن منصور بن احمد. ‌(1410ه‍ ق‌). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌. ج2، چاپ دوّم، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[18] حلّى، مقداد بن عبد اللّه سیورى(فاضل مقداد)، (بی‌تا). کنزالعرفان فی فقه القرآن. ترجمه بخشایشى، عبد الرحیم عقیقى، ‌چاپ اول، قم: پاساژ قدس، پلاک111.

[19] حلّى، یحیى بن سعید. (1405ه‍ ق‌).‌ الجامع للشرائع‌. چاپ اول‌، محقق/ مصحح: جمعى از محققین تحت إشراف شیخ جعفر سبحانى، ‌قم: مؤسسة سیدالشهداء العلمیه‌.

[20] خمینی(امام) سید روح الله. (1421ه‍.ق). کتاب‌البیع. ج2، چاپ اوّل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.

[21] خویى(موسوى)، سید ابوالقاسم. (1410 ه‍ ق‌).‌ منهاج‌الصالحین.‌ چاپ28،‌ قم: نشر مدینة العلم‌.

[22] راوندى، قطب‌الدین، سعید بن عبداللّه. (1405ه‍ ق‌)‌. فقه‌القرآن. ج2، چاپ دوّم، قم: انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشى نجفى.

[23] رشتى نجفى، میرزا حبیب‌الله. (1407ه‍ ‌).‌ فقه‌الإمامیه، قسم الخیارات‌. قم: کتابفروشى داورى‌.

[24] رشوند بوکانی، مهدی. (1390). حقوق رقابت در فقه امامیه، حقوق ایران و اتحادیه اروپا. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).

[25] رنانی، محسن. (1376). بازار یا نابازار؛ بررسی موانع نهادی کارایی نظام اقتصادی بازار در اقتصاد ایران. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.

[26] رهنمون، رئوف؛ شیخ‌الاسلامی، اسعد. (١٣٩0). «حمایت از حقوق مصرف‏کننده و قلمرو آن در فقه شافعیان و امامیه». مجلۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی. شمارۀ ١، سال چهل و چهارم، صص77-97.

[27] صادقی مقدم، محمّدحسن؛ صادقی، محمّد. (1392). مطالعه نهادهای حقوقی نظارت بر بازار رقابتی(در ایران، اتّحادیه اروپا و ایالات متّحده)، مجله پژوهشنامه اندیشه‌های حقوقی. دانشگاه امام خمینی(ره) قزوین.

[28] صادقی، محمّد.(1393). «تفکیک بازار از نابازار و تأثیر آن بر گستره إعمال حقوق رقابت» پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، به راهنمایی دکتر محمود باقری، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

[29] صدر(شهید) سیّد محمّدباقر. ‌(1417ه‍ ق‌). اقتصادنا. قم: دفتر تبلیغات اسلامى- شعبه خراسان‌.

[30] صدوق قمّى، محمّد بن على بن بابویه. (1409ه‍ ق‌). من لا یحضره الفقیه. ج4، چاپ اوّل، ترجمه على‌اکبر غفارى و محمّدجواد صدربلاغى‌، تهران: نشر صدوق.

[31] صرامی، سیف‌الله(بی‌تا). نهاد حسبه در منابع فقه شیعه. نامه مفید، شماره دوّم، قم: دانشگاه مفید.

[32] طوسی، ابوجعفر، محمّد بن حسن. ‌(1400ه‍ ق‌). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى‌. چاپ دوّم، بیروت: دارالکتاب العربی‌.

[33] عاملی کرکی(محقق ثانى)، على بن حسین‌. (1414ه‍ ق‌). جامع المقاصد فی شرح القواعد. ج7، چاپ دوّم، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام‌.

[34] عاملی(شهید ثانى)، زین الدین بن على. ‌(1410ه‍ ق‌). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه(المحشّى-کلانتر). چاپ اوّل، قم: کتابفروشى داورى‌.

[35] عاملی(شهید ثانى)، زین الدین بن على‌. (1422ه‍ ق‌). حاشیه شرائع‌الإسلام. چاپ اوّل، قم: دفتر انتشارات اسلامى، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[36] عاملى(شهید اول) محمّد بن مکى. ‌(1417ه‍ ق‌). الدروس الشرعیه فی فقه‌الإمامیه. ج3، چاپ دوّم، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.

[37] غفاری فارسانی، بهنام. (1391). ضمانت‌اجراهای مدنی نقض قواعد حقوق رقابت. رساله دکتری رشته حقوق خصوصی، تهران: دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

[38] فیض کاشانى (ملّامحسن)، محمّدمحسن ابن شاه مرتضى (1406ه‍ ق‌).‌ الوافی،‌ محقّق/ مصحّح: ضیاءالدین حسینى اصفهانى، ط 1، ‌اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام‌.

[39] کلینی، ابوجعفر، محمّد بن یعقوب. ‌(1407ه‍ ق‌). الکافی(ط- الإسلامیه). چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه.

[40] کوک، مایکل. (1384). شایست و نشایست در اندیشه‏ی اسلامی. ترجمه محمّدحسین ساکت، تهران: نشر نگاه معاصر.

[41] الکتانی، عبدالحیّ(بی‌تا). التراتیب‌الإداریه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

[42] کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب. ‌(1407ه‍ ق‌). الکافی(ط- الإسلامیه). محقق/ مصحح: على اکبر غفارى‌، چاپ چهارم،‌ تهران: دارالکتب الإسلامیه‌.

[43] لقبال، موسی. (1971). الحسبه المذهبیه فی بلاد المغرب العربی. الجزیره: الشرکه الوطنیه للنشر و التوزیع.

[44] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمّد(بی‌تا). احکام‌السلطانیه. مصر: الأزهر.

[45] مجلسى، محمّدتقى بن مقصودعلى‏. (1406 ق‏). روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه(ط- القدیمه). محقّق/ مصحّح: موسوى کرمانى، حسین؛ اشتهاردى على‌پناه،‏ چاپ دوّم، قم‏: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.

[46] معین، محمّد. (1376). فرهنگ فارسی. ج2، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

[47] منتظری، حسینعلی. (1408). دراسات فی ولایه‌الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. ج1، قم: مرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.

[48] منتظری، حسینعلی. (1409). دراسات فی ولایه‌الفقیه و فقه‌الدوله الاسلامیه. ج2، قم: نشر تفکر.

[49] منتظری، حسینعلی. (1409ه‍ ق‌). مبانى فقهى حکومت اسلامى. چاپ اول، قم: مؤسسه کیهان‌.

[50] نراقی، مولى محمّد مهدى بن ابى ذر. ‌(1425ه‍ ق‌). أنیس‌التجار(محشّى). شرح سید محمّد کاطم طباطبایی و سید اسماعیل صدر عاملى و عبد الکریم حائرى یزدى‌، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.

[51] Esposito(ed), John. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press.

[52] Foster, Benjamin. (1970). Agoranomos and Muhtasib.

[53] Ghabin, Ahmad. (2009). Hisba: Arts and Crafts in Islam, Harrassowitz.

[54] Patricia Crone. (2002). Roman Provincial and Islamic Law: The Origins of the Islamic Patronate. Cambridge University Press.

[55] Schacht, Joseph. (1982). An introduction to Islamic Law. 2nd edn, Clarendon press.