تغییر فتوا و زمینه‌های آن در فقه اهل سنت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 46، شماره 1 - شماره پیاپی 96، اردیبهشت 1393، صفحه 53-80   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v46i16.15142

نویسندگان

عبدالسلام امامی^{* 1}؛ حسین ناصری مقدم²

¹دانشجوی دکتری فقه ومبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در آرای مذاهب اسلامی مسأله تغییر فتوا از جمله مسائل مهمی است که در دوران معاصر و قدیم، در مورد آن بحث شده است. جواز تغییر فتوای مفتی را همه‏ مذاهب اسلامى به عنوان یک قاعده‏ کلى پذیرفته‏اند و از دیدگاه آن مذاهب جایز است که مفتی از فتوای خود، رجوع نماید. بنابراین گزاره کلی نگارندگان در مقاله حاضر در پی پاسخ به این سؤال که چه عواملی در تغییر فتوا مؤثر هستند، دیدگاه فقیهان اهل سنت را بررسی و عواملی را بر حسب استقرا از تضاعیف گفتار آنان بدست آورده و در پی بیان امثله فقهی آن می‌باشند. نگارندگان به طور کلی شش عامل را باعث دگرگونی فتاوی فقیهان اهل سنّت دانسته که عبارتند از: 1. «تغییر در عرف واقتضائات زمان»، 2. «ملاحظه مکان»،3.«تغییر در احوال اهل عصر»،4 . «بازتحلیل موضوع از سوی مجتهد»،5.«تجدید نظر مجتهد در دلایل ومبانی فتوای سابق» و6.«دسترسی مجتهد به دلایل تازه».

کلیدواژه‌ها

فتوا؛ مفتی؛ فقیهان اهل سنت؛ تغییر؛ عوامل

مراجع

قرآن کریم.

 

آشتیانی، محمد حسن؛ «مسألة تبدیل رأی المجتهد»، پژوهش های اصولی، شماره 2و3، زمستان 1381و بهار 1382، صص212-239.

 

ابن ابی شیبه کوفی، عبدالله بن محمد، المصنف، تحقیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1409ق.

 

ابن بیه، عبدالله، فقه الاقلیات وصناعة الفتوی، المرکز العالمی للوسطیة، بی‌تا.

 

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، دارصادر، بی‌تا.

 

ابن عابدین، محمد امین افندی، مجموعة رسائل ابن عابدین، بیروت، داراحیاء التراث، بی‌تا.

 

ابن عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، به تحقیق علی محمد بجاوی، قاهره، 1378ق.

 

ابن قدامه، عبدالله بن احمد مقدسی، المغنی، تحقیق جماعة من العلماء، بی‌جا، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

 

ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر دمشقی، احکام اهل الذمة، به تحقیق یوسف احمد بکری و شاکر توفیق عاروری، بیروت، دار ابن حزم، 1418ق.

 

ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر دمشقی، اعلام الموقعین عن رب العالمین، به تحقیق طه عبدالرئوف سعد، بیروت، دارالجیل، 1973م.

 

ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر دمشقی، الطرق الحکمیة فی السیاسة الشرعیة، جده، دار المدنی، 1985م.

 

ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، سنن ابن ماجه، به تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

 

ابوحبیب، سعدی، القاموس الفقهی، دمشق، دار الفکر، چاپ دوم، 1408ق.

 

ابوداود، سلیمان بن اشعث سجستانی ازدی، سنن ابی داود، به تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

 

ابوزهره، محمد، اصول الفقه، بی‌جا، دار الفکر العربی، 1377ق.

 

ابوزهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیة، القسم الثانی، بی‌جا، مطبعة المدنی، بی‌تا.

 

ابوزهره، محمد، الشافعی، بی‌جا، دارالفکر العربی، تاریخ مقدمه1367ق.

 

احمدنگری، عبدالنبی بن عبدالرسول، موسوعة مصطلحات جامع العلوم، به تحقیق علی دحروج، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چاپ اول، 1997م.

 

اسدی، حبیب الله، «پویایی فقه اسلام»، اجتهاد زمان ومکان (1)، تهران، مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی، 1374.

 

امین، احمد، «الاجتهادفی نظر الاسلام»، رسالة الاسلام، ش2، قاهره،1370ق. صص146-149

 

امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، لجنة التالیف والترجمة والنشر، 1956م.

 

بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

 

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به تحقیق جلال الدین حسینی، قم، دار الکتب الاسلامیة، بی‌تا.

 

بلتاجی، محمد، منهج عمربن الخطاب فی التشریع، قاهره، دارالسلام، 2006م.

 

بورنو، محمد صدقی، الوجیز فی ایضاح قواعدالفقه، بیروت، موسسة الرسالة، 2002م.

 

بوطی، محمد سعید رمضان، ضوابط المصلحة فی الشریعة الاسلامیة، دمشق، الدار المتحدة للطباعة و النشر، چاپ پنجم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1410ق.

 

بهی، محمد، الفکر الاسلامی الحدیث، قاهره، مکتبة وهبة، 1411ق.

 

بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، «بینش فقهی امام دربرخورد با رویدادهای نوین جهان»، کیهان اندیشه، شماره 29، فروردین و اردیبهشت 1369، صص45-55.

 

بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة فی الهند، چاپ اول، 1344ق.

 

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، به تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1403ق.

 

حاکم، محمد بن عبدالله نیسابوری، المستدرک علی الصحیحین، بی‌جا، چاپ اول، 1411ق.

 

حرانی، احمد بن حمدان، صفة الفتوی والمفتی والمستفتی، به تحقیق محمد ناصر الدین البانی، بیروت، المکتب الاسلامی، چاپ سوم، 1397ق.

 

حسن، علی، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، قاهره، دار الکتب الحدیثة، چاپ سوم، 196م.

 

حسنین، محمد مخلوف، «الافتاء فی صدر الاسلام»، الرسالة الاسلامیة، سال4، شماره37، ربیع الثانی1391ق، صص80-85.

 

حیدر، علی، درر الحکام شرح مجلة الاحکام، بیروت، دار الجیل، بی‌تا.

 

خضری بک، محمد، تاریخ التشریع الاسلامی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1408ق.

 

خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، کویت، دارالقلم، چاپ دهم، 1392ق.

 

خلاف، عبدالوهاب،«کیف یسایر الفقه الاسلامی تطور المسلمین »، رسالة الاسلام، سال اول، شماره24، جمادی الاخر1368ق، صص144-149.

 

خلاف، عبدالوهاب، مصادرالتشریع الاسلامی فیما لا نص فیه، کویت، دار القلم، 1392ق.

 

خمینی، روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1422ق.

 

خمینی، روح الله، المکاسب المحرمة، با پاورقی مجتبی تهرانی، بی‌جا، 1381ق.

 

خنجی، فضل بن روزبهان، سلوک الملوک، با تصحیح و مقدمه محمد علی موحد، تهران، انتشارت خوارزمی، چاپ اول، 1362.

 

خن، مصطفی سعید، اثر الاختلاف فی القواعد الاصولیة فی اختلاف الفقهاء، قاهره، مؤسسةالرسالة، 1392ق.

 

خیاط، عبدالعزیز، نظریة العرف، عمان، مکتبة الاقصی، 1397ق.

 

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدار قطنی، به تحقیق مجدی بن منصور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.

 

دراجی، یحیی، «الفقه والتشریع معبران عن علاقات اقتصادیة واجتماعیة لزوم النظریة والفقیه المنحاز»، القضاء، سال28، شماره3، تموز، آب وایلول1973م، صص35-54.

 

دسوقی، محمد، « سریان الاحکام من حیث المکان فی الفقه الاسلامی»، البعث الاسلامی، سال39، شماره14/رمضان1414ق، ص45-50.

 

دسوقی، محمد بن عرفه، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، به تحقیق محمد علیش، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

 

دقر، عبدالغنی، الامام الشافعی، دمشق، بیروت، 1393ق.

 

دوالیبی، محمد معروف، «النصوص وتغییر الاحکام»، المسلمون، شماره6، سال اول شعبان1371ق، صص33-40.

 

زحیلی، وهبه، اصول الفقه الاسلامی، تهران، دار احسان، 1375.

 

زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی وادلته، دمشق، دارالفکر، چاپ چهارم، 1997م.

 

زحیلی، وهبه، نظریة الضرورة الشرعیة مقارنة مع القانون الوضعی، دمشق، دارالفکر، چاپ چهارم، 1997م.

 

زحیلی، محمد، مرجع العلوم الاسلامیة، دمشق، دارالمعرفة، 1425ق.

 

زحیلی، وهبه و جمال عطیه، تجدید الفقه الاسلامی، دمشق، دار الفکر، چاپ دوم، 1422ق.

 

زرقاء، مصطفی احمد، المدخل الفقهی العام، دمشق، دار القلم، بی‌تا.

 

زرقاء، مصطفی احمد، الفقه الاسلامی فی ثوبه الجدید، دمشق، جامعة دمشق، 1968.

 

زرقاء، مصطفی احمد، «تغییر الاحکام بتغیر الزمان»، المسلمون، شماره8 سال سوم، شوال1373ق، ص35-42.

 

زیدان، عبدالکریم، اصول الدعوة، تهران، داراحسان، 1422ق.

 

زیلعی، جمال الدین عبدالله بن یوسف، نصب الرایة فی تخریج احادیث الهدایة، به تحقیق ایمن صالح شعبانی، قاهره، دار الحدیث، چاپ اول،1415ق.

 

سبکی، عبدالوهاب بن علی، الاشباه والنظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.

 

سنهوری، عبدالرزاق بن احمد، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، قاهره، معهد البحوث والدراسات العربیة، 1967م.

 

سیدسابق، فقه السنة، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الاشباه والنظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ق.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الحاوی للفتاوی، قاهره، مطبعة السعادة، 1378ق.

 

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، با تحقیق ومقدمه محمد رشید رضا، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، بی‌تا.

 

شافعی، محمد بن ادریس، الام، قاهره، شرکة الطباعة الفنیة المتحدة، 1961م.

 

شافعی، محمد بن ادریس، اختلاف الحدیث، بی‌جا، بی‌تا.

 

شرف الدین موسوی، عبدالحسین، النص والاجتهاد، قم، مطبعة سیدالشهداء، 1404ق

 

شرقاوی، عبدالرحمن، ائمة الفقه التسعة، بیروت، دار اقرأ، 1401ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، بیروت، دار الجیل، 1973م.

 

شهید اول، محمد بن جمال الدین مکی عاملی، القواعد والفوائد، به تحقیق سید عبد الهادی حکیم، قم، منشورات مکتبة المفید، بی‌تا.

 

صحیفه نور، مجموعه رهنمودهای امام خمینی،ج21، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1361.

 

طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.

 

طباطبایی، محمد حسین، «الاسلام ومتطلبات التغییر الاجتماعی»، ترجمه محمد علی آذر شب، الفکر الاسلامی، سال3، شماره21و22، ربیع الاول وربیع الثانی1395ق، ص14تا17.

 

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الصغیر، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

 

طرابلسی، علی بن خلیل، معین الحکام فیما یتردد بین الخصمین من الاحکام، بی‌جا، بی‌تا.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، به تحقیق سید علی خراسانی ودیگران، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417ق.

 

عبدالرزاق، مصطفی، تمهید لتاریخ الفلسفة الاسلامیة، قاهره، طبع لجنة التحقیق، بی‌تا.

 

عسقلانی، أحمدبن علی بن محمدبن أحمدبن حجر، تلخیص الحبیر، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.

 

عطیة، جمال الدین، «اثر تغیر الواقع فی الحکم تغییرا واستحداثاً»، المسلم المعاصر، سال15، شماره 59(رجب، شعبان و رمضان1411ق)، صص53-55.

 

علیش، محمد، منح الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1411ق.

 

غزالی مصری، محمد، کیف نتعامل مع القرآن، مصر، دار النهضة، چاپ اول، بی‌تا.

 

فیض،علیرضا، «پویایی فقه واجتهاد در پر تو عرف یا در بستر زمان ومکان»، مجله کانون وکلا، دوره جدید، شماره 6و7، (1371و1372).

 

قاسم، اسعد، ازمة الخلافة والامامة، بیروت، الغدیر، بی‌تا.

 

قاسمی، محمدسعود عالم، «تغیرالاحکام الشرعیة بتغیرالزمان والمکان»، مجوعه مقالات همایش «اجتهاد در دوره معاصر»، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی، 1389.

 

قرافی، احمد بن ادریس صمنهاجی، انوار البروق فی انواع الفروق، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

 

قرافی، احمد بن ادریس صمنهاجی، الاحکام فی تمییزالفتاوی و الاحکام وتصرف القاضی، به تحقیق عبدالفتاح ابوغده، سوریه، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیة، چاپ دوم، 1995م.

 

قرافی، احمد بن ادریس صمنهاجی، الذخیرة، به تحقیق محمد حجی، بیروت، دار الغرب، 1994م.

 

قرضاوی، یوسف، سبب‌شناسی تغییر فتوا در عصر حاضر(موجبات تغییر الفتوی فی عصرنا)، ترجمه محمد مقدس، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، 1389.

 

قرضاوی، یوسف، عوامل السعة والمرونة فی الشریعة الاسلامیة، بی‌جا، دار الصحوة، 1401ق.

 

قرضاوی، یوسف، الحلال و الحرام فی الاسلام، قاهره، مکتبة وهبه، 1418ق.

 

قرضاوی، یوسف، المنتقی من کتاب الترغیب والترهیب، قاهره، دارالتوزیع والنشر الاسلامیة، 2001م.

 

قرضاوی، یوسف، فتاوی معاصرة، بی‌جا، دارالمعرفة/دارالبیضاء، بی‌تا.

 

قرضاوی، یوسف، فی فقه الاقلیات المسلمة(حیاة المسلمین وسط المجتمعات الاخری)، دار الشروق، 1422ق.

 

قرضاوی، یوسف، غیرالمسلمین فی المجتمع الاسلامی، بی‌جا، بی‌تا.

 

قرضاوی، یوسف، شریعة الاسلام صالحة للتطبیق فی کل زمان ومکان، قاهره، مکتبة وهبة، چاپ پنجم، 1417ق.

 

قرضاوی، یوسف، «الفتوی بین الماضی والحاضر»، المسلم المعاصر، سال2، شماره5، محرم-صفر و ربیع الاول1396ق، ص53تا75.

 

قرضاوی، یوسف، «الفقه الاسلامی بین المحافظةوالتجدید»، المسلم المعاصر، سال1، شماره 34، رجب1395ق، صص39تا64.

 

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، به تحقیق احمد عبد العلیم البردونی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1405ق.

 

قلعجی، محمد وراس، «التطور والثبات فی الفقه الاسلامی»، الوعی الاسلامی، سال16، شماره 184(ربیع الثانی 1400ق)، صص30-37.

 

قلعجی، محمد وراس، معجم لغة الفقهاء، بی‌جا، دارالنفائس، چاپ دوم، 1408ق.

 

گرجی، ابوالقاسم، «دور الزمان والمکان و أثرهما فی الاجتهاد و التجدید»، رسالة التقریب، شماره 36، دی 1381، صص153تا184.

 

مالک بن انس، الموطأ، به تحقیق محمدفواد عبدالباقی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1406ق.

 

مالکی، محمد بن علی، تهذیب الفروق، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1418ق. (چاپ در حاشیه الفروق).

 

مبلغی، احمد، «نظریة الإمام الخمینی (ره) حول تأثیر الزمان و المکان فی الاجتهاد»، رسالة التقریب، شماره 42، اردیبهشت 1383، صص123تا140.

 

متولی نظامی، محمد، «الشریعة الاسلامیة والتطور»، منبر الاسلام، سال31، شماره 34، (ربیع الاول1393ق)، صص111-113.

 

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة الاطهار، ج68و99، بیروت، دار احیاء التراث الاسلامی، 1403ق.

 

محقق داماد، سید مصطفی، «مبانی تطبیق پذیری قوانین اسلامی با تحولات اجتماعی»، نقد ونظر، سال دوم، شماره «5»، زمستان 1374، صص80-86.

 

محمد، یحیی، «الفقه ومقتضیات الزمان »، قضایا اسلامیة معاصرة، شماره7، (1420ق)، صص205-234.

 

محمد، یحیی، «التغیر فی الفتوی، الانماط والعوامل»، قضایا اسلامیة معاصرة، شماره 13، (1421ق)، صص251-258.

 

مدرس، محمدمحروس، مشایخ بلخ من الحنفیة وما انفردوا به من المسادل الفقهیة، بغداد، احیاء التراث، 1997م.

 

مدکور، محمد سلام، «التشریع الاسلامی صالح لتنظیم المجتمعات المتطورة»، الوعی الاسلامی، سال9، شماره 105، رمضان1393ق، صص 32تا37.

 

مکارم شیرازی، ناصر، «فقه ومعارف اسلامی در کشاکش افراط وتفریط ها»، کیهان فرهنگی، سال پنجم، شماره11، (بهمن 1367)، صص7-9.

 

مکداش، سها سلیم، تغیرالاحکام دراسة تطبیقیة لقاعدة« لاینکر تغیر الاحکام بتغیر القرائن والازمان»فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، 1428ق.

 

مناوی، محمد بن ابراهیم، فرائد الفوائد فی اختلاف القولین لمجتهد واحد، به تحقیق محمد بن حسن اسماعیل و ابو معاذ ایمن عارف دمشقی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.

 

مهدی، یوسف، البعد الزمانی والمکانی واثرهما فی الفتوی، انتشارات وزارت اوقاف وامور دینی الجزائر، بی‌تا.

 

ناجی، محسن، «العوامل الاقتصادیة والاجتماعیة واثرها فی الفقه والتشریع»، القضاء، سال28، شماره2، نیسان، مایس وحزیران، 1973م، صص39-59.

 

نسائی، احمد بن شعیب، المجتبی من السنن، به تحقیق عبدالفتاح ابو غده، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیة، 1406ق.

 

نسائی، احمد بن شعیب، السنن الکبری، به تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری وکسروی حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.

 

نعمان، سالم عبید، «آراء فی الفقه والتشریع باعتبارهما معبرین عن علاقات اقتصادیة واوضاع اجتماعیة»، القضاء، سال28، شماره1، کانون الثانی، شباط وآذار1973م، صص7-36.

 

نعمة، ابراهیم، «الشریعة الاسلامیة والتطور»، الوعی الاسلامی، سال 16، شماره 19، شوال 1400ق، صص،25تا29.

 

نوری، حاتم، «تغیر الحکم الشرعی فی ظل ولایة الحاکم الجائر»، قضایا الاسلامیة، شماره 1418ق، صص369-380.

 

نووی، یحیی بن شرف شافعی، آداب الفتوی والمفتی والمستفتی، به تحقیق بسام عبدالوهاب الجابی، دمشق، دار الفکر، چاپ اول، 1408ق.

 

نووی، یحیی بن شرف شافعی، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

 

نووی، یحیی بن شرف شافعی، روضة الطالبین، بیروت، الکمتب الاسلامی، 1405ق.

 

نویهی، محمد، «نحو ثورة فی الفکر الدینی»، مجلة الآداب، سال18، شماره5، مایو1970، صص25-32و98-107.

 

وزارة الاوقاف الکویتیة( جماعة من العلماء )، الموسوعة الفقهیة، ج32، کویت، وزارة الاوقاف.

 

هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد،ج3و5،بیروت، دار الکتب العلمیة، 1408ق.